Phó cối

Nói ngay và luôn, đấy là nghề đóng cối xay lúa, và người thợ làm gọi là phó, "phó cối". Nói đến phó thì lớp trẻ họ liên tưởng đến phó chủ tịch, phó giám đốc hoặc là phó gì đấy. Nhưng họ không hề biết phó cối chỉ duy nhất có một người, chứ làm gì có... trưởng cối.

Cối xay là vật dụng nhà nông, mà ngày xưa khi chưa có máy xát thì nhà nào cũng có. Cối giã thì có thể không, cả xóm có một cái. Ngày xưa nhà tôi cũng có một cái cối giã... Mà thôi, nói lan man, lại sai vấn đề.

Mục đích chính là nói về bác phó cối. Cái nghề này thường là nghề gia truyền. Có người thì lớn lên mới được truyền, nhưng có người thì được dẫn đi lon ton theo nhặt dăm cối từ hồi còn bé tẹo. Ngày ấy, những bác phó cối nào làm tốt, dăm bền, nêm chặt, cối không bị "sống". Tóm lại là có uy tín, thì phải nói là quanh năm "ăn cơm thiên hạ". Cứ cơm ra, cơm vào đầy đủ, rồi tiền nhét túi. Những năm đói kém như ngày xưa thì việc lo bữa cơm cho bác phó cối là cả một vấn đề. Sang thì có thịt gà, kém nhất cũng phải có bìa đậu phụ rang thịt, rồi rượu phải là chai năm đẩy ra, chai ba đẩy vào. Có khi phó cối được ăn đấy, nhưng người nhà chỉ có... nhìn mà thèm, hậu hĩnh lắm là có bát nước luộc mà bác phó cối đã ăn xong. Nghề phó cối thường là được trọng vọng, vậy đấy.

Trong con mắt nhìn của tôi, những bác phó cối thường là rất vạm vỡ, to khỏe, hay mặc quần nâu, rồi vận gấu lên tận đầu gối. Phải to khỏe mới có sức gánh bộ đồ nghề đi từ làng nọ đến làng kia, ròng rã cả tháng trời mới về nhà. Chỗ ngủ thì có thể tiện đâu ngủ đấy.

Nhìn bàn tay họ nhanh thoăn thoắt, vồ búa vào đâu là chính xác đến đấy, những cái dăm cối cứ gọi là vừa khin khít. Nghề phó cối cũng nổi tiếng và đi vào văn chương. Nghe nhà văn Nam Cao bảo: Chí Phèo cũng từng là con của một lão phó cối nào đấy, khi ông đánh ống lươn bán Chí Phèo cho lão.

Trên văn là vậy, thực tế ở ngoài thì phó cối thường là rất nhiều... con riêng. Có giai thoại về những người phụ nữ góa, thường trả công cho phó cối bằng việc ở lại nhà, bù lại khoảng vài tháng phó cối lại quay lại... bảo dưỡng. Thực hư thế nào tôi không rõ lắm. Nhưng trong lứa tuổi của tôi, có những người họ hay ghẹo những đứa con ngoài giá thú, là con lão phó cối thì có thật.

Bây giờ mọi thứ đều có máy móc cả, nghe nói tới đây người ta còn chế tạo ra cả cái máy đưa cơm vào mồm nữa. Chả biết có đúng không, nhưng cái cối xay và truyền thuyết về nghề phó cối đã lùi vào cổ tích. Những ai còn biết về nghề phó cối và chiếc cối xay này, chứng tỏ cũng đã già như tôi.

Chuyện Làng quê