Chuyện làng quê, hơi thở nồng ấm từ cuộc sống

 

1. Phần lớn số tác phẩm trong tập sách này khắc họa chân dung làng quê, với khung cảnh thanh bình, tuy nghèo mà ấm áp, nồng nàn tình nghĩa

Ở làng quê ấy, những sản vật của đất quê đã nuôi sống con người và nuôi dưỡng tâm hồn con người, trở thành ký ức sâu sắc của mỗi người khi phải xa quê. Đậm đà nhất là những hoài niệm về các món ăn của nông thôn. Đây cũng là điều dễ hiểu. Bởi, “có thực mới vực được đạo”, những món ăn quê đã nuôi dưỡng những con người nhà quê để họ tồn tại và phát triển. Ở những trang sách này, mô tả những món ăn dân dã, mà chỉ nhắc đến tên, cũng đã thấy ấm lòng: Cơm. Tương. Mắm. Rau má. Cá đồng. Rạm. Bánh khúc. Canh cua. Nấm mối. Da trâu khô gói giò. Lá lằng hoang dại. Sứa tươi. Dưa mùng muối chua. Rau mồng tơi. Me. Điều. Ốc bươu. Sim. Hoa gừng... Các bài viết về ẩm thực thường miêu tả kỹ vị ngon của món ăn, cách thức chế biến và những kỷ niệm ấm áp gắn liền với các món ăn ấy. Ngoài các món ăn phải gieo trồng, chăn nuôi, người quê còn được thiên nhiên ban tặng những món ăn tự nhiên, như con cá, quả sim, lá lằng… Thực trạng ấy cho ta thấy một nền nông nghiệp tự cấp tự túc, người nhà quê tự nuôi sống mình bằng sản vật do chính mình tạo ra hoặc tận dụng của trời đất. Chính cái nguồn gốc tự cấp tự túc này làm nên bản tính chịu thương chịu khó, tự lực cánh sinh của người nhà quê. Dưới bàn phím của các tác giả, món ăn không còn là thứ ẩm thực thông thường, mà chứa đựng trong đó hồn quê. Bây giờ, cuộc sống thay đổi, nhiều món ăn đã lùi vào dĩ vãng, nhưng hơi ấm, vị bùi ngọt của các món ăn ấy vẫn in đậm trong ký ức con người. Để có các sản vật ấy, người nhà quê phải lao động cật lực. Trong nhiều bài viết, cảnh lao động ở nông thôn hiện lên mới sôi động, cuốn hút làm sao: Cầy cấy, gieo trồng, gặt hái. Cất vó. Úp nơm. Làm hàng xáo. Săn thú rừng. Nướng cá. Bắt sứa. Làm mũ nan. Hái cà phê… Mỗi loại hình lao động có một phương pháp riêng, nhưng đều thấm đẫm mồ hôi nước mắt của người nông dân, gợi cho người đọc sự biết ơn đối với những con người “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời”, tạo ra của cải vật chất cho xã hội. Qua những trang viết, dường như mọi âm thanh, mùi vị, mầu sắc của quê hương hiển hiện lên, thẩm thấu sâu vào cảm quan của người đọc.

Trong môi trường nông thôn ấy, các bài viết đã làm nổi bật lên tính chất người nhà quê. Hầu như bài nào viết về cuộc sống nông thôn, cũng nói rằng quê minh nghèo lắm. Thế nhưng, qua các câu chuyện, người đọc nhận ra rằng, dù quê nghèo, người nhà quê không bao giờ chê quê, mà có một tình yêu đằm thắm, chung tình với quê hương. Người nhà quê ăn chắc mặc bền, cần cù, cam chịu, tình làng nghĩa xóm đằm thắm, nương tựa vào nhau mà đi lên trong cuộc sống đầy gian truân.

Các tác giả phản ánh mối quan hệ giữa người với người trong gia đình, làng xóm một cách chân thực, theo xu hướng lạc quan, có hậu. 

Trong ký ức của nhiều tác giả, có bao chuyện vui của tuổi thơ nơi làng quê thanh bình. Lắng nghe từ các trang sách, ta có thể cảm nhận được tiếng xạc xào tâm sự của các loài cây dân giã: xấu hổ, xuyến chi, bìm bìm, mần trầu, thài lài, cứt lợn…  Ta cũng có thể cảm nhận được tiếng rao bán Cà rem và thấy hình ảnh những đứa trẻ háo hức đem dép nhựa cũ, vỏ đạn… ra đổi kem, kỷ niệm của tuổi thơ mà hầu hết chúng ta đều có. Từ các trang sách, cũng rộn lên tiếng cười của những đứa trẻ tinh nghịch làm giả rùa bằng mo cau để trêu bạn, tiếng kèn thổi bằng tổ sâu, tiếng bì bõm lội nước của mấy đứa trẻ bắt trộm cá. Cây ổi thì rung rinh khi có đứa bé trèo hái trộm quả… Thật bất ngờ, trong những kỷ niệm ấy, nhiều tác giả kết thúc bài viết bằng hình ảnh người chủ vườn, chủ ao tốt bụng, không những không đánh đứa trẻ hái trộm ổi, câu trộm cá… mà còn cho quà, khuyên răn cẩn trọng kẻo ngã cây hoặc đuối nước.

 Có khá nhiều bài viết về chuyện dì ghẻ, bố dượng, con riêng. Có lẽ, đây là vấn đề nóng của xã hội, khi cấu trúc gia đình, bởi nhiều lý do, mà bị rạn vỡ. Các tác giả, nhìn thẳng vào sự thật qua thấu kính nhân văn, vẫn tìm ra lối thoát để hàn gắn các mối quan hệ phức tạp bị rạn nứt kia. Cách xử lý vấn đề của các tác giả phản ánh sự thay đổi trong quan niệm về một số mối quan hệ “bất bình thường” đã khác xưa. Dì ghẻ không còn ác độc với con chồng nữa. Cha dượng bây giờ giống như cha đẻ. Con rể không còn “là khách” mà giống như con trai. Mối tình tan vỡ vẫn để lại dư vị ngọt ngào. Mẹ chồng nàng dâu, tuy bên ngoài ngủng ngoẳng nhưng bên trong lại quan tâm chăm sóc nhau. Các mối quan hệ gia đình ấy được nối kết với nhau bằng sợi dây ân tình, cho nên chặt chẽ và bền vững.

Tuy vậy, trong làng quê cũng có những mảng mầu xám. Một số bài đã nhìn thẳng vào sự thật để phê phán bằng ngôn từ nhẹ nhàng mà chí lý. Đó là tục nợ miệng – do sự bày vẽ cỗ bàn theo hủ tục chưa dứt được. Hoặc thói gian dối khi làm ăn buôn bán. Sự biến dạng về môi trường khiến chúng ta xót xa: một người con xa quê lâu ngày, háo hức trở về để “Úp mặt vào sống quê”, nào ngờ sông bị ô nhiễm nặng, đem lại sự hẫng hụt khó cân bằng. Nặng nề hơn, là quá trình đô thị hóa không những làm biến dạng cảnh quan nông thôn mà còn làm cho con người biến chất, bị bần cùng hóa...

Các bài viết trong tập sách này đã chỉ ra 2 biểu hiện tiêu cực mới nảy sinh trong quan hệ gia đình: Thứ nhất, là sự ngược đãi của con cái đối với cha mẹ, sau khi cha mẹ bán đất ở quê, cho con tiền xây nhà và ở chung với con. Bài học là không chia hết tài sản cho con khi mình còn sống. Thứ hai là rạn nứt mối quan hệ anh chị em trong nhà vì tranh giành của cải sau khi bố mẹ qua đời, trong đó thường thường người em út hoặc người nghèo hơn lại bị chèn ép, bất công. Mâu thuẫn này, các tác giả xử lý theo lời khuyên từ truyền thống: “Một điều nhịn chín điều lành”. 

2. Từ làng quê, nhiều người con đã lên đường nhập ngũ bảo vệ Tổ quốc

Các bài viết trong cuốn sách này không kể về những chiến công trên mặt trận (trừ một bài nói về chiến sĩ bắn rơi máy bay Mỹ), mà chủ yếu nêu lên những tâm trạng, những cảnh huống cảm động khi những người trai trẻ lên đường tòng quân hoặc những mối tình chớm nở của nam nữ thanh niên nông thôn khi người con trai ra trận. Tình yêu dang dở, không đi đến đâu, nhưng là những kỉ niệm đẹp của thời mới lớn. Nhiều bài viết kể về hai người bạn thân ở quê, khi tòng quân ở cùng đơn vị, hỗ trợ nhau trong chiến đấu. Hòa bình, một người hi sinh, một người trở về. Thương cảm cảnh vợ đồng đội góa bụa, khó khăn, người bạn đã kết hôn với chị, bỏ qua những người phụ nữ trẻ khác cũng sẵn sàng đến với anh. Không ít câu chuyện được xây dựng theo mô típ này, có thể vì đó là hiện trạng khá phổ biến ở nông thôn chăng?

Nhiều câu chuyện nói lên tình quân dân thắm thiết, hoặc phẩm chất tốt đẹp của người chiến sĩ quân đội.

Trong thời bình, nhiều người rời quê hương, ra ngoại tỉnh hoặc ngoại quốc làm ăn. Họ vẫn giữ “Đất lề quê thói, đem theo cái chất phác, nhân hậu, phong tục tập quán của người nhà quê, tỏa hơi ấm con người ra những miền xa lạ.”, 

Nhà quê chính là nguồn cung cấp lương thực, thực phẩm cho thành phố. Những gánh hàng quê đã tạo nên một âm thanh đặc trưng nơi đô thị: Tiếng rao! Đó là tiếng rao của những người gánh hàng rong đem bán các nông sản với giá rẻ khắp các phố phường, ngõ ngách của đô thị, trở thành thứ âm thanh chứa nhiều kỷ niệm mà người đô thị ghi khắc mãi vào ký ức của mình.

Cuộc sống không chỉ có niềm vui, sự sung sướng, mà còn có nỗi buồn, nỗi đau. Một số bài viết nói thẳng, nói sâu về những tai họa do chiến tranh đem lại. Nhìn chung, viết về nỗi buồn, đau, các tác giả trong tập truyện không đem lại sự bi quan, chán nản, mà gợi cho người đọc lòng căm thù chiến tranh xâm lược, niềm tin ở lòng tốt của con người; chính tinh yêu thương, sự tha thứ là cứu cánh để con người vượt qua mọi khổ ải của cuộc đời.

3. Với bản chất tốt đẹp như vậy, người nhà quê nhất định sẽ xây dựng được quê hương ngày một giầu đẹp, đàng hoàng hơn

Một số bài viết đã miêu tả sinh động bước chuyển mình của nông thôn với tương lai tươi sáng. Nông thôn có điện, chuyện bây giờ đã là binh thường, nhưng thực sự là chuyển biến vượt bậc của nông thôn, tạo tiền đề cho việc phát triển sản xuất, nâng cao chất lượng sinh hoạt. Người đàn bà lưu lạc nhớ về cố quốc và lúc ấy, mới thấy quê hương mình tốt đẹp biết bao. Nhiều bài phản ánh về những người nông dân đã tìm ra phương thức sản xuất mới, đem lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

4. Về nghệ thuật, các tác phẩm trong tập sách này đều viết theo phương pháp hiện thực

Có một số tản văn, truyện ngắn, dựa trên hiện thực, có hư cấu, các tác giả dẫn độc giả đi sâu vào cảm xúc với thiên nhiên, con người, lắng lại suy nghĩ về nhân tình thế thái. Phần lớn còn lại, là viết về những chuyện người thật việc thật. Với cách hành văn mạch lạc, ngôn từ mộc mạc, các tác giả vẽ nên bức tranh làng quê chân thực và sinh động, tạo được sự tin cậy và xúc cảm mạnh mẽ nơi người đọc.

Một điều đáng nói hơn, là những điều phi nghệ thuật lại có tác động rất lớn về nghệ thuật. Đó là sự có mặt của các tác phẩm trong tập sách này. Một cuốn sách tập hợp 137 tác phẩm của 104 tác giả, nếu không khéo, sẽ thành một mớ tạp nhạm, tản mát. Thế nhưng, nhờ Ban Biên tập chọn lựa, sắp xếp khéo léo, các tác phẩm này đã liên kết với nhau, tạo nên những chủ đề lớn, từ đó tạo ra thông điệp của cả cuốn sách. Ta có thể nhận thấy rõ: Từ chỗ có rất nhiều tác phẩm vẽ nên chân dung làng quê, làm rõ bản chất tốt đẹp và khả năng bảo vệ, xây dựng đất nước của người nhà quê, tác phẩm đã cho người đọc thấy tương lai tươi sáng của làng quê, của đất nước. Một thông điệp không cần phát ngôn mà được toát lên từ toàn bộ tập sách, giúp người đọc thêm yêu mến, tin tưởng ở làng quê Việt, những người nhà quê Việt và ở tương lai rạng rỡ của đất nước. Trong dòng chảy xô bồ của hoạt động xuất bản hiện nay, với vô vàn thể loại và xu hướng, thì dòng chảy hiện thực, nhân văn rất đáng trân trọng!