Kỷ niệm ngày Truyền thống Thanh tra Việt Nam  23-1: Nhớ về người Tổng Thanh tra Đặc biệt của nước VNDCCH

Ô Bùi Bằng Đoàn sinh năm 1889 - mất năm 1955, nguyên là Thượng thư bộ Hình dưới triều Nguyễn, ông đảm nhận chức vụ này từ năm 1933- đến Cách mạng Tháng 8 năm 1945. Đi theo Bác Hồ ông đã đảm nhiệm qua các thời kỳ chức vụ Trưởng ban Thanh tra Đặc biệt của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Trưởng ban Thường trực Quốc hội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa khóa I (từ năm 1946– đến năm 1955). 

Ông Bùi Bằng Đoàn nguyên quán tại xã Liên Bạt, huyện Ứng Hòa, tỉnh Hà Đông (nay thuộc thành phố Hà Nội), xuất thân trong một gia đình có truyền thống Nho học, ông nội là Tiến sĩ Bùi Tuấn từng làm Giám khảo các kỳ thi Hương, thân sinh của ông là cụ Bùi Tập từng giữ chức Tuần phủ tỉnh Hưng Hóa.

Sau khi cha mẹ mất sớm, anh em ông được người chú lúc đó làm Tham tri Nha Kinh lược Bắc kỳ đưa về nuôi dưỡng và dạy học chữ Hán. Có truyền thống hiếu học, cả ba anh em đều dự khoa thi năm Bính Ngọ 1906, kết quả ông Bùi Bằng Phấn đỗ Tú tài, Bùi Bằng Thuận và Bùi Bằng Đoàn đỗ Cử nhân. Về sau ông Bùi Bằng Thuận đỗ Tiến sĩ khoa thi năm 1916 cùng với ông Bùi Bằng Phấn ra làm quan Nam triều, nghỉ hưu trước năm 1945.

Đối với ông Bùi Bằng Đoàn con đường quan lộ khá hanh thông, năm 1907 thi đỗ vào trường Hậu Bổ tại Hà Nội, ông thông thạo cả Pháp văn và Hán văn. Đến năm 1911 ông tốt nghiệp và được bổ làm Tri huyện, sau đó làm đến chức Thượng thư Bộ Hinh của triều Nguyễn.

Trong những năm làm quan, ông nổi tiếng là người đức độ, thanh liêm, chính trực, thương dân. Trên công đường ở những nơi ông làm quan, đều có treo một bảng thông báo "không nhận quà biếu". Với người nhà, ông rất nghiêm khắc, cấm tiệt việc nhận quà. Lúc làm Tri phủ Xuân Trường (Nam Định) ông đã thực hiện việc đắp đê Bạch Long ngăn nước mặn, tạo được một vùng đất trồng lúa và dâu nuôi tằm trù phú rộng lớn. Ghi nhận công đức của ông, dân địa phương đã làm lễ tế sống vị "phụ mẫu chi dân".

Năm 1925, xôn xao trước việc báo chí lên án cảnh bóc lột phu đồn điền ở miền Nam rất dã man, chính phủ Nam triều đã cử ông Bùi Bằng Đoàn vào Nam bộ thanh tra các đồn điền cao su của Pháp. Ông đã tiến hành thanh tra thấu đáo, viết một bản báo cáo 100 trang nêu lên những điều bất công vô lý trong chính sách hà khắc đối với phu đồn điền. Những kiến nghị xác đáng của bản báo cáo này được nhà đương cục chấp nhận, giảm bớt những chế độ hà khắc đối với công nhân đồn điền cao su thời đó.

Năm 1925, đang làm tri phủ Nghĩa Hưng (tỉnh Nam định) ông Bùi Bằng Đoàn được mời lên Hà Nội làm thông ngôn trong phiên tòa đại hình xử án cụ Phan Bội Châu. Với tính cách cương trực, bênh vực lẽ phải, ông Bùi Bằng Đoàn đã thông dịch rõ ràng, trung thực những lời nói, lý lẽ đanh thép của cụ Phan Bội Châu. Do đó tòa án Pháp không khép được cụ Phan án chung thân mà phải giảm xuống hình thức "an trí ở Huế". Đầu năm 1933 do danh tiếng lừng lẫy, ông được bổ nhiệm làm Thượng thư bộ Hình. Trong mười hai năm ở kinh đô Huế ông trông nom những việc xử kiện tại tất cả các tỉnh Trung Kỳ, chỉ đạo việc soạn thảo các bộ luật cho Trung Kỳ đều bằng tiếng Pháp, tiếng Việt và dịch ra chữ Hán. Tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, ông Bùi Bằng Đoàn cáo quan về quê nhưng được Chính phủ Nam triều giao giữ chức Chánh nhất Tòa Thượng thẩm Hà Nội.

Ở thời điểm "đêm trước" của Cách mạng, tổ chức Việt Minh đã tiếp xúc riêng và mời ông làm Hội trưởng Hội bảo vệ tù chính trị. Ngày 17 tháng 11 năm 1945 Hồ Chủ tịch ký sắc lệnh mời ông Bùi Bằng Đoàn tham gia Ban cố vấn Chủ tịch Nước và làm thành viên Ủy ban nghiên cứu kế hoạch kiến thiết đất nước.

Ngày 6 tháng 1 năm 1946 ông ra ứng cử đại biểu Quốc hội tại tỉnh Hà Đông và trúng cử, đồng thời được Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ ký sắc lệnh cử ông làm Trưởng ban Thanh tra đặc biệt của Chính phủ (tương đương Tổng Thanh tra Chính phủ hiện nay).

Sau một thời gian lâm trọng bệnh, ngày 13 tháng 4 năm 1955, ông qua đời tại Hà Nội. Tên ông được đặt cho một đường phố tại quận Hà Đông, Hà Nội. Một đường phố tại Nam Định và Thành phố Hồ Chí Minh. Ngày 16/9/2019, Ban Chấp hành Trung ương Đảng- Quốc hội- Chủ tịch nước- Chính phủ- Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và thành phố Hà Nội đã tổ chức Lễ kỷ niệm 130 năm Ngày sinh của ông.