Trần Kim Xuyến - Nhà báo đầu tiên hi sinh trong kháng chiến chống Pháp

Trần Kim Xuyến sinh năm 1921 bên dòng sông Ngàn Phố thơ mộng, thuộc xã Sơn Mỹ (nay là Tân Mỹ Hà), huyện Hương Sơn (Hà Tĩnh). Tốt nghiệp Trường Quốc học Vinh (Nghệ An) với kết quả cao, Trần Kim Xuyến thi vào ngạch thông phán, được bổ nhiệm làm việc ở tòa sứ tỉnh Bắc Giang. Trong thời gian này, ông vừa bí mật hoạt động cách mạng, vừa công khai hoạt động xã hội. Năm 1943, Trần Kim Xuyến chuyển về Hà Nội hoạt động cách mạng. Năm 1944, ông bị thực dân Pháp bắt giam ở nhà tù Hỏa Lò. Nhật đảo chính Pháp ngày 9/3/1945, ông cùng một số đồng chí tổ chức vượt ngục, đẩy mạnh tuyên truyền cách mạng, chuẩn bị Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội.

Là một cán bộ cốt cán, ông được giao nhiệm vụ đặc biệt, tham gia chuẩn bị phục vụ lễ Tuyên ngôn Độc lập, ra mắt của Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ngày 2/9/1945 tại vườn hoa Ba Đình (Hà Nội). Trần Kim Xuyến và nhà văn Nguyễn Huy Tưởng, ông Lưu Văn Lợi... phụ trách việc thông tin, làm các khẩu hiệu theo ba thứ tiếng Việt, Anh, Pháp dán trên băng-rôn đỏ treo quanh khu vực lễ đài; chuẩn bị âm thanh, micro cho Bác Hồ phát biểu.

Cùng với các ông Trần Lâm, Chu Văn Tích, Trần Kim Xuyến còn được Bác Hồ chỉ thị tham gia thành lập Đài phát thanh Quốc gia. Sau Cách mạng tháng Tám, Trần Kim Xuyến được giao nhiệm vụ tiếp nhận, quản lý, vận hành các cơ quan thông tấn, cơ sở vật chất kỹ thuật thông tin của chính quyền cũ. Tháng 1-1946, ông được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa I tỉnh Bắc Giang và là một trong những đại biểu trẻ nhất của Quốc hội.

Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, Trần Kim Xuyến có nhiệm vụ tham gia tổ chức di chuyển toàn bộ cơ sở vật chất kỹ thuật, tài liệu quan trọng của Nha Thông tin Việt Nam sơ tán ra hậu phương, để tiếp tục phục vụ công tác lãnh đạo và chỉ đạo của Đảng và Bác Hồ. Ngày 3/3/1947, phát hiện đài phát sóng của ta ở chùa Trầm, thực dân Pháp huy động quân giới ào ạt tấn công, Trần Kim Xuyến đạp xe đi các nơi để chỉ huy việc sơ tán tài liệu. Ông bình tĩnh đưa tài liệu đến chỗ kín đáo. Khi vừa hoàn thành nhiệm vụ, thì ông bị trúng đạn liên thanh của quân Pháp, hy sinh tại Đầm Sen, xã Ngọc Sơn (nay là thị trấn Chúc Sơn), huyện Chương Mỹ (Hà Nội). Trước khi chết ông còn cố gắng hô to: “Việt Nam hoàn toàn độc lập muôn năm! Hồ Chủ tịch muôn năm!”. Được tin Trần Kim Xuyến hy sinh, Bác Hồ đã khóc.

Trong Giấy truy tặng ngày 19/3/1947 của Bộ Nội vụ ghi rõ công lao của Trần Kim Xuyến: “Lúc còn sống, Trần Kim Xuyến là một cán bộ mẫn cán, nhiều năng lực và sáng kiến, có công lớn trong tổ chức Nha Thông tin Việt Nam. Trong trường hợp nguy hiểm, ông đã nêu gương can đảm, tận tâm mà hy sinh vì chức vụ. Trước khi chết lại cố gắng dùng hơi phút cuối cùng để tỏ lòng trung thành với Tổ quốc và Hồ Chủ tịch. Bộ Nội vụ nhiệt liệt khen ngợi đồng chí Trần Kim Xuyến đã nêu cao tinh thần hy sinh vì chức vụ, xứng đáng làm gương cho tất cả mọi người”.

Ngày 23/4/1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh truy tặng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất cho nhà báo - liệt sĩ Trần Kim Xuyến, nhấn mạnh công trạng: “Là một cán bộ tuyên truyền có tài. Trước ngày khởi nghĩa đã tích cực hoạt động giữa Thủ đô Hà Nội, mặc dầu chịu sự khủng bố và kiểm soát chặt chẽ của Pháp và Nhật. Sau đó, đã có công lớn xây dựng Nha Thông tin và Đài Tiếng nói Việt Nam”. Là nhà báo đầu tiên của nền báo chí cách mạng Việt Nam, một trong những đại biểu Quốc hội khóa I, đã hy sinh vì Tổ quốc, Trần Kim Xuyến xứng đáng là một tấm gương, một niềm tự hào của báo chí cách mạng Việt Nam.

Trần Kim Xuyến là nhà lãnh đạo đầu tiên của TTXVN. Ông đã để lại nhiều dấu ấn trong hoạt động Quốc hội, hoạt động báo chí, đặc biệt xây dựng TTXVN từ những ngày đầu bằng việc phát đi toàn văn bản Tuyên ngôn Độc lập bằng 3 thứ tiếng Việt, Anh, Pháp vào ngày 15/9/1945; đến chỉ đạo công tác thu, phát tin tuyên truyền xây dựng chế độ mới, giới thiệu cho nhân dân thế giới hiểu đúng và ủng hộ Việt Nam... Trần Kim Xuyến đã được Nhà nước truy tặng Huân chương Độc lập hạng Nhì, Huân chương Kháng chiến hạng Nhất. Em trai ông, liệt sĩ Trần Kim Luyện cũng đã hy sinh tháng 2/1954 trong một trận chống càn ác liệt ở Hà Nam. Mẹ ông, cụ Nguyễn Thị Lan đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Bà mẹ Việt Nam Anh hùng…

Ngày 3/3/2013, đúng vào kỷ niệm 66 năm ngày mất của ông, tại quê nhà Tân Mỹ Hà, Nhà lưu niệm nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến đã được khánh thành, đưa vào sử dụng. Tháng 6/2017, nhân dịp kỷ niệm 92 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, tại thị trấn Phố Châu, huyện Hương Sơn đã chính thức gắn biển tên đường mang tên ông. Đường Trần Kim Xuyến có chiều dài hơn 2km, rộng 12m, bắt đầu từ ngã tư Phố Châu nối đường Hồ Chí Minh, đây cũng là một trong những con đường đẹp nhất phố huyện Hương Sơn. Với việc chọn tên ông để đặt tên đường, Hà Tĩnh đã góp tên mình vào danh sách 4 địa phương trên cả nước, tính đến thời điểm này có đường phố mang tên Trần Kim Xuyến, sau Hà Nội, Bình Thuận và TP Hồ Chí Minh.

Ngày 21/8/2019, tại huyện Hương Sơn, ngôi trường Trung học cơ sở mang tên Trần Kim Xuyến cũng đã được thành lập, trên cơ sở sáp nhập trường THCS Bằng Phúc và Trường THCS Thủy Mai, đóng chân trên địa bàn xã Sơn Bằng. Ngoài ra, từ năm 2020, huyện Hương Sơn cũng đã chính thức có giải bóng chuyền nữ tranh cup Trần Kim Xuyến. Đây là hoạt động thường niên, được tổ chức vào tháng 6 hằng năm, đúng vào thời điểm kỷ niệm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam để tôn vinh nhà báo cách mạng đầu tiên hy sinh để bảo vệ Tổ quốc.

Tiến tới kỷ niệm tròn 70 Chiến thắng Điện Biển Phủ và kết thúc cuộc Kháng chiến chống Pháp (1954 – 2024); nhóm Họa sĩ trẻ của “Trái tim người lính” vừa phục dựng màu cho di ảnh thờ của Liệt sĩ, Nhà báo Trần Kim Xuyến.

Hà Nội, 28/3/2024

Trái Tim Người Lính (Sưu tầm và Biên soạn)