Nghi lễ thiêng giữa nhịp sống đại ngàn
Trong đời sống tinh thần của người Giẻ - Triêng, hạt lúa được xem là món quà mà thần lúa gửi xuống cho dân bản. Vì thế, nghi thức đón mừng lúa mới luôn diễn ra trong không gian trang trọng, hàm chứa sự kính trọng của con người đối với đất trời.
Trước ngày hội, Hội đồng già làng chọn một phụ nữ khéo léo – người đủ duyên và “đôi tay biết nói” – để rước những bông lúa đầu tiên về làng. Theo sau là tiếng chiêng, tiếng trống hòa vào gió đại ngàn, dẫn lối đoàn rước tiến về nhà rông, nơi già làng A Vẻ chủ trì nghi lễ. Người phụ nữ rước lúa vừa đi vừa rắc hoa Ha Beng, biểu tượng của sự tinh khiết và may mắn, thể hiện niềm tri ân sâu sắc đối với mùa màng.
Cây nêu và Bên Tru – sợi dây nối con người với thần linh
Với người Giẻ – Triêng, cây nêu là biểu tượng hướng vọng trời cao, nơi thần linh ngự trị. Cây nêu phải được dựng cao, đẹp và vươn lên mạnh mẽ để mang lời nguyện cầu về mùa màng no đủ, bản làng bình yên.
Bên cạnh cây nêu, lễ hội còn có linh vật Bên Tru – biểu tượng ba tầng mang triết lý vũ trụ quan của người bản địa. Tầng trên tượng trưng bầu trời rộng lớn; tầng giữa là vòng giao hoà của đất và trời; tầng dưới là mặt đất – nơi sinh tồn của con người.
Ngày trước, lễ Mừng lúa mới được tổ chức bên trong nhà rông, nơi Bên Tru được treo ở vị trí trang trọng nhất. Đàn ông vào rừng chặt lồ ô, tre, nứa để dựng nêu và làm linh vật. Khi mọi thứ hoàn thành, già làng bắt đầu nghi lễ cúng với lễ vật gồm gà, rượu, đầu bò cùng nhiều sản vật núi rừng. Lời khấn của già làng A Vẻ hòa cùng khói hương, gửi gắm mong ước cho lúa đầy kho, hạt tròn chắc, cuộc sống ấm no.
Bảo tồn văn hóa – lan tỏa giá trị truyền thống
Ông Trần Cao Bảo Việt, Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Dục Nông (Quảng Ngãi), cho biết việc phục dựng và truyền dạy lễ hội Mừng lúa mới là hoạt động quan trọng nhằm khơi dậy đời sống văn hoá của đồng bào Giẻ – Triêng. Đây cũng là hướng đi để tạo sản phẩm du lịch, đồng thời nâng cao ý thức gìn giữ, tự hào bản sắc văn hóa dân tộc.
Những năm qua, không gian cồng chiêng, múa xoang, ẩm thực và nghề thủ công truyền thống được duy trì; nhiều lễ hội được khôi phục. Tuy nhiên, thách thức vẫn còn: đội ngũ nghệ nhân già hóa, lớp trẻ chưa thật sự mặn mà, cơ sở vật chất còn hạn chế. Bởi vậy, địa phương xác định bốn nhóm nhiệm vụ trọng tâm: Bảo tồn nguyên vẹn nghi lễ Mừng Lúa Mới. Truyền dạy cồng chiêng, múa xoang cho thanh thiếu niên. Kết hợp văn hóa – du lịch – kinh tế để tạo sinh kế bền vững. Phát triển mô hình du lịch cộng đồng: ẩm thực, homestay, trình diễn văn hóa. Thông điệp của xã Dục Nông được nhấn mạnh: “Giữ gìn văn hóa để phát triển – phát triển nhưng không đánh mất bản sắc”.
Phần hội rộn ràng – nơi vui chơi gặp gỡ cộng đồng
Nếu phần lễ trang nghiêm thì phần hội lại bừng sắc vui tươi, rộn rã. Những trò chơi dân gian như bịt mắt bắt vịt, bắn nỏ, kéo co thu hút đông đảo người dân và du khách.
Ở phần thi bịt mắt bắt vịt, năm chú vịt được thả ra giữa sân, người chơi bịt mắt và dựa vào tiếng reo hò của dân làng để định hướng. Theo quan niệm xưa, ai bắt được vịt sẽ gặp điều may mắn trong năm. Tiếng cười, tiếng cổ vũ dậy vang khắp không gian núi rừng. Anh Y Muôn, người vừa giành chiến thắng, chia sẻ vui rằng “vịt chạy nhanh quá, may nhờ bà con la hét chỉ hướng nên mới bắt được”.
Bắn nỏ – môn thể thao truyền thống của người Giẻ – Triêng – cũng tạo nên không khí sôi nổi. Đây không chỉ là cuộc thi mà còn là dịp để gửi gắm tinh thần thượng võ, sự khéo léo và niềm tự hào về nét đẹp văn hóa tổ tiên.
Kéo co – trò chơi biểu tượng cho sức mạnh cộng đồng - khép lại ngày hội bằng những tiếng hò reo đầy phấn khích. Đây cũng là hình ảnh đẹp về sự đoàn kết, dẻo dai và khát vọng vươn lên của người dân vùng cao.
Lễ mừng lúa mới của người Giẻ - Triêng không chỉ là một nghi lễ nông nghiệp truyền thống mà còn là bản sắc văn hóa bền bỉ, lưu giữ những giá trị thiêng liêng của một cộng đồng sống giữa đại ngàn. Mỗi mùa hội đến, âm thanh cồng chiêng lại vọng về, như một nhịp cầu nối quá khứ và hiện tại, giúp bản làng gìn giữ hồn văn hóa trong từng hạt lúa, trong từng lời khấn gửi trời đất.
