Điển hình rõ nét nhất là dân ca Quan họ Bắc Ninh. Từ 49 làng Quan họ gốc theo tục kết chạ truyền thống, đến nay, Quan họ đã lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng với khoảng 150 làng Quan họ thực hành, hơn 600 câu lạc bộ dân ca và trên 10.000 hội viên sinh hoạt thường xuyên trên toàn tỉnh. Những con số này cho thấy Quan họ không chỉ được bảo tồn trên danh nghĩa, mà đang được cộng đồng nuôi dưỡng như một phần không thể thiếu của đời sống văn hóa địa phương.
Đáng chú ý, phong trào sinh hoạt Quan họ không còn bó hẹp trong không gian làng xã truyền thống. Nhiều câu lạc bộ đã hình thành tại các khu phố, trường học, cơ quan, thu hút người tham gia ở nhiều độ tuổi khác nhau. Ở đó, tinh thần “người cũ dạy người mới”, truyền dạy theo lề lối cổ truyền vẫn được duy trì, tạo nên môi trường thực hành tự nhiên, bền vững. Chính cơ chế “tự nuôi dưỡng” từ cộng đồng này giúp Quan họ lan tỏa sâu rộng, không phụ thuộc hoàn toàn vào các chương trình hay dự án mang tính thời điểm.
Nghệ nhân - “báu vật sống” giữ hồn cốt di sản
Trong bức tranh di sản văn hóa Bắc Ninh, đội ngũ nghệ nhân dân gian giữ vai trò then chốt, là những người nắm giữ tri thức, kỹ năng và tinh thần của di sản. Tỉnh Bắc Ninh xác định nghệ nhân là “báu vật sống”, đồng thời dành sự quan tâm đặc biệt tới việc tôn vinh và phát huy vai trò của lực lượng này.
Hiện nay, toàn tỉnh có 246 nghệ nhân trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể đã được phong tặng danh hiệu cấp Nhà nước. Nhiều nghệ nhân tuổi đã cao nhưng vẫn bền bỉ truyền dạy, trực tiếp hướng dẫn thế hệ kế cận trong các câu lạc bộ và lớp học cộng đồng.
Trường hợp Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Kim Quýnh, Câu lạc bộ Quan họ Đương Xá (TP Bắc Ninh), là một minh chứng tiêu biểu. Từ năm 1994, bà cùng các nghệ nhân cao tuổi đã phục hồi và duy trì sinh hoạt Quan họ tại địa phương, đưa câu lạc bộ từ vài chục hội viên ban đầu phát triển lên khoảng 60 thành viên thuộc nhiều thế hệ. Sự tận tụy, gắn bó lâu dài của các nghệ nhân không chỉ góp phần bảo tồn bài bản, lề lối Quan họ cổ, mà còn tạo sức hút, quy tụ cộng đồng tham gia sinh hoạt đều đặn.
Từ nền tảng đó, Quan họ ngày nay không chỉ hiện diện trong không gian sinh hoạt truyền thống, mà còn bước ra sân khấu lớn, tham gia các chương trình giao lưu, liên hoan, lưu diễn trong và ngoài nước. Sức sống ấy cho thấy vai trò bền bỉ, âm thầm nhưng không thể thay thế của đội ngũ nghệ nhân trong việc giữ gìn “hồn cốt” di sản.
Không chỉ với Quan họ, ở các làng nghề truyền thống như tranh dân gian Đông Hồ (Thuận Thành), nghệ nhân cũng đóng vai trò “đầu tàu” trong bảo tồn di sản. Việc mở lớp truyền dạy in tranh, vẽ tranh cho thế hệ trẻ ngay tại không gian làng nghề đã góp phần gìn giữ kỹ năng thủ công truyền thống trước những tác động mạnh mẽ của đời sống hiện đại.
Thế hệ trẻ – cầu nối đưa di sản hòa nhịp đời sống đương đại
Trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số, thế hệ trẻ Bắc Ninh đang trở thành lực lượng quan trọng đưa di sản bước vào đời sống hiện đại. Nhiều câu lạc bộ Quan họ măng non được thành lập, thu hút trẻ em từ lứa tuổi mẫu giáo đến học sinh trung học. Các em được học hát, học lề lối ứng xử, xưng hô của người Quan họ, hình thành mối gắn bó tự nhiên với di sản ngay từ nhỏ.
Song song với đó, công tác giáo dục di sản trong trường học từng bước được chú trọng thông qua các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế, giúp học sinh hiểu và tự hào về giá trị văn hóa quê hương. Di sản vì thế không còn là kiến thức xa rời thực tế, mà trở thành một phần của quá trình hình thành nhân cách và bản sắc. Đáng chú ý, lực lượng thanh niên còn giữ vai trò tiên phong trong các hoạt động chuyển đổi số gắn với di sản. Từ việc xây dựng nội dung số cho mã QR di tích, sản xuất video, clip quảng bá trên mạng xã hội, đến hỗ trợ trải nghiệm công nghệ tại các triển lãm ứng dụng VR, AI, giới trẻ đang góp phần “làm mới” cách tiếp cận di sản, đưa giá trị truyền thống đến gần hơn với công chúng đương đại.
Đoàn thể, tổ chức xã hội và doanh nghiệp – những “trợ lực” cần thiết
Bên cạnh cộng đồng dân cư và nghệ nhân, các tổ chức đoàn thể, hội nghề nghiệp tại Bắc Ninh cũng tích cực tham gia công tác bảo tồn di sản. Tỉnh Đoàn với các công trình mã QR di tích, Hội Người cao tuổi với các câu lạc bộ Ca trù, Trống quân, Hội Phụ nữ và Hiệp hội làng nghề với các phong trào gắn bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế – xã hội đã tạo nên mạng lưới hỗ trợ đa chiều cho di sản.
Ở góc độ xã hội hóa, một số doanh nghiệp công nghệ, truyền thông bước đầu tham gia vào lĩnh vực di sản thông qua việc xây dựng nền tảng số, sản phẩm truyền thông và tài trợ cho các hoạt động quảng bá. Dù mô hình hợp tác công – tư còn mới, nhưng đây là tín hiệu cho thấy di sản đang dần trở thành mối quan tâm chung của toàn xã hội, không chỉ riêng ngành văn hóa.
Sức mạnh đồng lòng – nền tảng để di sản tiếp tục “sống”
Nhìn tổng thể, điểm tựa quan trọng nhất trong công tác bảo tồn di sản văn hóa ở Bắc Ninh chính là sự đồng lòng giữa các chủ thể: chính quyền giữ vai trò định hướng, giới chuyên môn bảo đảm chuẩn mực khoa học, nghệ nhân gìn giữ tinh hoa, còn cộng đồng và thế hệ trẻ là lực lượng thực hành và lan tỏa di sản mỗi ngày.
Nhờ đó, di sản Bắc Ninh không bị “đóng khung” trong bảo tàng hay lễ hội, mà hiện diện sinh động trong đời sống, từ không gian làng xã, trường học đến môi trường số. Đây chính là nền tảng vững chắc để di sản không chỉ được bảo tồn, mà tiếp tục phát triển, thích ứng và đồng hành cùng xã hội đương đại.
