Nghề dệt thổ cẩm có từ rất lâu đời và là một nét văn hoá đặc trưng của đồng bào người dân tộc Mường ở huyện miền núi tỉnh Phú Thọ.
Trước đây, sản phẩm thổ cẩm được tạo ra chủ yếu nhằm phục vụ nhu cầu trong gia đình, làm của hồi môn khi con gái về nhà chồng và một phần để trao đổi hàng hoá. Tuy nhiên, hiện nay do ảnh hưởng của sản phẩm công nghiệp và quá trình hội nhập, mặt khác là do thế hệ trẻ không mặn mà với nghề, dẫn đến nghề truyền thống hàng trăm năm tuổi đang đối diện với nguy cơ bị mai một.
Để giữ gìn và phát huy bản sắc của nghề dệt thổ cẩm này, tỉnh Phú Thọ đã và đang triển khai nhiều biện pháp, chính sách khuyến khích và những việc làm cụ thể nhằm khôi phục lại những nét văn hóa truyền thống của di sản này.
Bà Sa Thị Tâm, chủ nhiệm Câu lạc bộ Văn hóa dân gian xã Kim Thượng chia sẻ, nghề dệt thổ cẩm có từ bao giờ không ai biết, chỉ biết rằng nó đã gắn bó mật thiết với đời sống của đồng bào Mường nhiều đời nay. Ngày trước, khi con gái Mường lên bảy, tám tuổi đã được bà và mẹ dạy cách trồng bông, quay tơ, kéo sợi, mười ba, mười bốn tuổi đã biết ngồi khung cửi, dệt nên những tấm thổ cẩm lấp lánh, nhiều màu sắc để may chăn đệm chuẩn bị lấy chồng.
Không có bất kỳ khuôn mẫu cụ thể nào cho những họa tiết hoa văn trên từng tấm thổ cẩm, tất cả đều được sáng tạo ngẫu nhiên và lưu giữ trong trí nhớ của mỗi nghệ nhân làng nghề truyền thông này. Những tấm thổ cẩm không chỉ gắn bó mật thiết với đời sống người dân mà còn tượng trưng cho sự giàu có, sung túc trong mỗi gia đình, là vật không thể thiếu trong những dịp lễ trọng, việc hiếu, hỉ, tang ma. Người Mường quan niệm thổ cẩm còn là thước đo sự giàu có, ấm no, sung túc của các gia đình.
Để tạo nên những tấm vải thổ cẩm lung linh sắc màu phải trải qua rất nhiều công đoạn. Hàng năm, cứ đến tháng 5 Âm lịch, chờ ngày nắng đẹp, người dân bắt đầu thu hoạch bông phơi 2-3 ngày nắng. Múi bông sau khi phơi khô, dùng cung để tơi mịn, ép thành con để kéo sợi. Tiếp đến là công đoạn hồ sợi, se sợi, mắc sợi và dệt vải...
Tất cả các công đoạn đều được làm thủ công từ đôi bàn tay khéo léo của các chị, các mẹ để tạo được những tấm thổ cẩm đầy màu sắc, hoa văn sinh động như: gối, túi xách, khăn...
Theo bà Sa Thị Tâm, vào thập niên 60, 70, nghề dệt thổ cẩm ở nơi đây phát triển rất mạnh, nhà nào cũng có một khung cửi, bộ quay tơ, xe sợi. Người già đến người trẻ hầu như ai cũng biết dệt thổ cẩm.
Càng về sau, nhiều gia đình đã không duy trì được nghề, thế hệ trẻ trong làng cũng không còn mặn đan dệt. Lo sợ nghề truyền thống dân tộc bị mai một, lo sợ nét văn hóa đặc trưng của dân tộc mình không còn người tiếp nối, nhiều người già, các nghệ nhân nghề dệt trong xã đã truyền dạy lại cho những người phụ nữ trong khu, ai có nhu cầu học các nghệ nhân này sẽ chỉ dạy tận tình nhằm khôi phục phát triển và lưu giữ nghề truyền thống vốn có từ lâu đời nay.
Em Hà Thị Ngọc Linh, sinh năm 2008 chia sẻ, em tham gia học dệt đã được 10 buổi, trong các buổi học em được các bà, các cô truyền dạy nghề dệt từ những điều nhỏ nhặt nhất. Qua đó về cơ bản em đã biết sử dụng khung cửi, nắm vững kỹ thuật dệt thổ cẩm truyền thống cũng như các công đoạn sản xuất thổ cẩm, may và tạo hoa văn trên vải. Em cảm thấy rất tự hào và nhận thấy trách nhiệm của mình là cần gìn giữ và phát huy giá trị di sản mà cha ông để lại.
Bà Hà Thị Thanh Xuân, xã Kim Thượng bộc bạch, mong muốn của người dân nơi đây cũng như các xã khác ở Tân Sơn là khôi phục được nghề dệt truyền thống và lưu truyền mãi tại địa phương, nhất là các thế hệ sau. Các chị em tham gia lớp học sau này cũng trở thành nghệ nhân để dạy cho các thế hệ tiếp theo.
Với sự vào cuộc kịp thời, đến nay số lượng người biết làm nghề thông qua lớp truyền dạy nghề đã tăng lên đáng kể. Nhiều học viên sau khi biết và hiểu về nghề càng thêm gắn bó với nét văn hoá truyền thống độc đáo của dân tộc mình.
Nguy cơ mai một của nghề dệt truyền thống đang là nỗi niềm trăn trở không chỉ của những người tâm huyết với nghề mà còn là của cả những người đang làm công tác bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc.
Việc khôi phục, bảo tồn và phát triển nghề truyền thống là một việc làm cần thiết, không chỉ đơn thuần mang lại thu nhập cho người thợ thủ công trong những lúc nông nhàn, mang lại hiệu quả kinh tế - xã hội, mà còn góp phần vào việc gìn giữ bản sắc văn hóa, nét độc đáo riêng của các dân tộc tỉnh Phú Thọ.
Thời gian qua, các cấp, ngành từ tỉnh tới các địa phương cũng đã có nhiều giải pháp để gìn giữ nghề dệt truyền thống trước nguy cơ mai một. Như việc bảo tồn, gìn giữ các trang phục truyền thống; hỗ trợ các làng, bản có nghề dệt duy trì và phát triển; công nhận nghề, làng nghề truyền thống...
Ông Phùng Trọng Luận, Chủ tịch UBND xã Kim Thượng cho biết, xã đã tổ chức thành lập tổ truyền dạy bao gồm các nghệ nhân, các chị em phụ nữ đã biết thành thạo nghề dệt để tập trung truyền dạy cho các thế hệ trẻ, đồng thời khôi phục lại những chiếc khung cửi đã bị hư hỏng ở trong xã; tăng cường phối hợp với các cấp bộ, ngành, tranh thủ mọi nguồn lực để khôi phục và phát triển làng nghề, vừa tạo việc làm cho bà con, vừa giữ gìn, phát huy nét đẹp bản sắc văn hóa dân tộc…
Năm 2008, nghề dệt xóm Chiềng được khôi phục và được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận làng nghề, đây là cơ hội để nghề dệt ở Kim Thượng mở ra nhiều cơ hội việc làm và phát triển du lịch cộng đồng cho người dân nơi đây.
Tuy nhiên, trước sự phát triển các sản phẩm dệt may công nghiệp với nhiều mẫu mã bắt mắt, giá thành rẻ dẫn đến việc bảo tồn và phát triển nghề dệt thổ cẩm ở Kim Thượng cũng gặp nhiều khó khăn…
Bà Nguyễn Thị Hồng Huệ, Trưởng phòng Dân tộc huyện Tân Sơn cho biết, để bảo tồn và phát huy giá trị của nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào người Mường trên địa bàn huyện, thời gian qua huyện Tân Sơn đã đẩy mạnh tuyên truyền, vận động, khuyến khích bà con khôi phục, lưu giữ nghề dệt thổ cẩm. Đặc biệt, vận động các bà, các mẹ biết nghề tích cực truyền lại cho con, cháu. Đồng thời, địa phương đã trích kinh phí hỗ trợ sợi dệt, khôi phục khung cửi, tổ chức các lớp tập huấn, thực hành truyền dạy... để cho bà con có đủ điều kiện duy trì và khôi phục nghề dệt truyền thống.
Mặt khác, huyện tiếp tục đẩy mạnh quảng bá, giới thiệu sản phẩm dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm, kết nối với các điểm bán hàng lưu niệm… nhằm khuyến khích, định hướng, phấn đấu phát triển các sản phẩm dệt tại địa phương từ đó giúp bà con gắn bó hơn với nghề dệt
Năm 2023, huyện đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào dân tộc Mường tại 2 xã Kim Thượng và Xuân Đài; hỗ trợ huyện Tân Sơn xây dựng hồ sơ, video, hình ảnh làm tư liệu nghiên cứu, cơ sở phục vụ khôi phục và bảo tồn nghề dệt. Đây là hoạt động nhằm triển khai thực hiện Dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030.
Theo bà Nguyễn Trương Phương Hà, Phó trưởng Phòng Quản lý di sản, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ, việc tổ chức lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho người dân tộc Mường huyện Tân Sơn nhằm phát huy hiệu quả nguồn lực đầu tư Nhà nước trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Thông qua chương trình góp phần nâng cao nhận thức cho cộng đồng, xã hội về công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch đáp ứng yêu cầu phát triển hiện nay của tỉnh.
Nhờ làm tốt công tác bảo tồn, mới đây, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký Quyết định số 2322/QĐ-VHTTDL đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề thủ công truyền thống Nghề dệt thổ cẩm của người Mường ở xã Kim Thượng, xã Xuân Đài, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ./.
