Cổng tam quan đền Quan Lớn Tuần Tranh xã Đồng Tâm, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương.
Hải Dương vốn là vùng đất giàu truyền thống văn hóa lịch sử bởi hệ thống di sản phong phú với nhiều đền, chùa nổi tiếng linh thiêng từ rất lâu đời. Đến với di tích đền Tranh ở huyện Ninh Giang, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc mang đậm bản sắc văn hóa người Việt mà còn được biết về tín ngưỡng thờ Thủy thần của nhân dân địa phương gắn liền với câu chuyện về vị Quan Lớn Tuần Tranh, vị thần sông Tranh. Theo tài liệu của khu di tích đền Kỳ Cùng (Lạng Sơn), ông Tuần Tranh là quan nhà Trần được nhậm chức tuần ở huyện Ninh Giang. Sau đó ông được cử lên Lạng Sơn để yên dân, dẹp giặc. Tương truyền ngày xưa tại bến sông Tranh, có hai con rắn dữ thường nổi lên quấy phá. Một hôm, chúng bắt đi người vợ xinh đẹp của quan Tuần Tranh và ông đã khởi kiện Long Vương. Rắn bị xử thua phải mang cả dòng họ dời đi nơi khác. Từ đó, bến sông sóng yên nước lặng, nhân dân nhớ ơn vị quan phủ này mà lập đền thờ, tôn là vị thần bảo vệ khúc sông, giúp dân buôn thuyền, bán bè qua sông bình an, may mắn.
Các cụ cao niên kể rằng, Đền được xây dựng trên khu đất cao, đẹp, có nhiều cây cổ thụ xum xuê và đặc biệt Đền rất linh thiêng về cầu đảo khi đi sông nước. Thời Nguyễn ở thế kỷ XIX, đền được xây dựng hoành tráng, chạm trổ cầu kỳ, tinh xảo, có tượng Quan Lớn Tuần Tranh.
Năm 1887, Pháp chiếm Hải Dương và Ninh Giang, chúng đã cho đóng quân ở thành Đô Giang (thị trấn Ninh Giang) và sử dụng đền Tranh làm điểm đóng quân. Tuy nhiên chúng cũng không dám phá Đền vì nghe danh Đền rất linh thiêng. Sau này, người dân đã góp công sức tiền của cho xây dựng một đền Tranh mới ở giữa phố của thị trấn Ninh Giang với tổng số 127 gian trên khu đất rộng 4 mẫu bắc bộ. Nhưng đến năm 1946, khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp bùng nổ, thực hiện tiêu thổ kháng chiến, đền bị phá chỉ còn 3 gian cung cấm.
Ngôi đền đã được tu bổ, tôn tạo và trở thành điểm du lịch văn hóa tâm linh của nhân dân trong và ngoài tỉnh.
Năm 1966, thể theo nguyện vọng của người dân địa phương, đền được chuyển về vị trí như ngày nay. Ban đầu chỉ chuyển 3 gian cung cấm về. Tại đây, đền từng bước được tu bổ, khôi phục lại các hạng mục. Với ý thức giữ gìn di sản văn hóa của dân tộc, đền Tranh đã được nhân dân trùng tu lớn. Đền quay hướng Tây Nam, nhìn lên đường lớn.
Bà Trần Thị Với – thủ nhang đền Quan Lớn Tuần Tranh, người gắn bó gần 30 năm với ngôi đền cho biết: Ngôi đền đã có từ lâu đời, trải qua nhiều năm đến nay ngôi đền đã được trùng tu và xây dựng được khang trang, sạch đẹp với tổng diện tích gần 30.000m2. Đền được xây gồm 3 tòa: tiền đường, trung từ và hậu cung. Mỗi công trình gồm 7 gian, tổng số là 34 gian lớn nhỏ. Kiến trúc phỏng theo thời Lê và thời Nguyễn. Đặc biệt, đền còn bảo lưu được một số cổ vật có giá trị nghệ thuật như tượng Quan Lớn Tuần Tranh bằng đồng nặng 200 kg, 4 pho tượng Tứ Trụ bằng đá, bát hương, đỉnh đồng, hạc đồng, cuốn thư …Hàng năm, đền Tranh có hai kỳ lễ hội. Kỳ thứ nhất được tổ chức từ ngày mùng 10 đến ngày 20 tháng 2 Âm lịch, chính hội là ngày 14 tháng 2. Kỳ thứ hai là từ ngày 20 đến ngày 25 tháng 8 Âm lịch, chính hội là ngày 22 tháng 8.
Bà Trần Thị Với – thủ nhang đền Quan Lớn Tuần Tranh gần 30 năm trông giữ ngôi đền.
Là một ngôi đền thiêng nên kỳ hội mở hàng năm, du khách trong nước và nước ngoài về trẩy hội rất đông. Ngoài hai lễ hội chính, vào tháng 5 Âm lịch còn có một ngày đông du khách thập phương về với đền nhất là ngày “Tiệc quan tháng 5”. Tiệc này trong truyền thuyết là ngày Quan Lớn khao tiệc. Ngoài ra nhắc đến Quan Lớn Tuần Tranh là du khách nhắc đến hoạt động Hát xướng Hầu thánh với 36 giá Hầu thánh cùng 36 bài hát.
Một góc không gian đền Quan Lớn Tuần Tranh.
Đền Tranh xã Đồng Tâm, huyện Ninh Giang được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích Kiến trúc nghệ thuật quốc gia theo Quyết định số 1214/QĐ-BVHTTDL, ngày 25/3/2009. Lễ hội truyền thống đền Tranh được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 781/QĐ-BVHTTDL ngày 4/4/2022. Ngày 21/12/2023 UBND tỉnh Hải Dương có Quyết định số 3110/QĐ-UBND công nhận Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia đền Tranh, xã Đồng Tâm là điểm du lịch
Để thu hút được đông đảo du khách về thăm quan, chiêm bái tại đền Tranh, những năm gần đây, huyện Ninh Giang luôn chú trọng trong công tác bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa của đền Tranh cũng như các lễ hội. Qua đó, những nét đẹp truyền thống của vùng đất Ninh Giang và tỉnh Hải Dương đã được quảng bá đến với du khách trong nước và quốc tế.
