Nguyễn Ngọc Thiện - Văn & Đời, một công trình tâm huyết, chuyên nghiệp, để đời(*)

Công trình chính là một món quà quý giá vô cùng, đậm đà nghĩa tình văn chương tri âm, tri kỷ với người bạn hiền Nguyễn Ngọc Thiện, thể hiện góc nhìn học thuật về những tác phẩm chính đã xuất bản cùng những quan sát, ấn tượng về con người Thế Uẩn - một nhà nghiên cứu, nhà báo văn nghệ, nhà hoạt động tư tưởng - văn hóa của Đảng, bậc thầy đào tạo sau Đại học cũng là người của đời thường rất tử tế, hiền minh, thiện lương, gốc gác từ miền văn hóa Kinh Bắc lâu đời nơi quê hương.

Nguyễn Ngọc Thiện - Văn & Đời là một trong những cuốn sách về thể loại “dâng cụ”⁽¹⁾  ở Việt Nam - tính đến thời điểm này được làm một cách rất dụng công, mang tính chuyên nghiệp cao, hàn lâm, đồ sộ, kì vĩ, hoàn hảo tới mức, mà trước đó các sách đã xuất bản cùng loại tuyển tập viết về một số cây đa, cây đề, bậc trưởng thượng trong giới nghiên cứu - phê bình - sáng tác vẫn chưa tạo ra được sự độc đáo của riêng mình, vì thế đã trở nên bị “lu mờ”, chưa đáp ứng được sự mong đợi của người đọc. Tôi thiết nghĩ, cuốn sách này có được như thế chính là từ việc bắt đầu tổ chức bản thảo. Những tác phẩm trước đó, thường các đồng nghiệp cùng cơ quan

hoặc các môn sinh của bậc trưởng thượng thực hiện nên không thể tránh khỏi sự thiếu chuẩn bị công phu trong cả một quá trình hoạt động của người được viết. Còn sách này lại do chính Nguyễn Ngọc Thiện - thế hệ sau các bậc thầy, các bậc đàn anh như GS. Phương Lựu, GS. Hà Minh Đức, GS. Đinh Gia Khánh, GS. Hoàng Xuân Nhị,… biết tiếp thu kinh nghiệm làm sách nên khi thực hiện đã trực sstiếp chủ trì việc tập hợp và biên soạn, cùng với sự cộng tác của một môn sinh, đồng nghiệp vong niên, đã mở ra một lối làm sách mới, chỉ cần nhặt nhạnh, gom lại những bài tiểu luận của các cây bút là những bậc thầy, đồng nghiệp, bạn bè, môn sinh,… gần gũi, thân thiết viết về mình trong gần nửa thế kỷ qua, mà không cần phải tổ chức một cuộc hội thảo nào cả, giống như PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện tự làm tượng cho chính mình vậy.  Sách rất chuẩn mực về mặt khoa học, về nghiệp vụ xuất bản sách. Hai là, cuốn sách chuẩn mực về mặt khoa học, đó là nói có sách mách có chứng, có độ chính xác cao, nói đến đâu có trích dẫn đến đó, bạn đọc hiểu/biết ngay về xuất xứ, nguồn gốc của tư liệu, tiện trong việc tra cứu, kiểm chứng lại. Chuẩn về nghiệp vụ xuất bản sách, đó là có những quy định của quốc gia, quốc tế về sách đều được đáp ứng như: Biên mục của Thư viện quốc gia để bạn đọc biết được loại sách gì, mã số của sách ra làm sao; trình bày văn bản khoa học, đầu đề, chú thích như thế nào để bạn đọc biết được xuất xứ của bài tiểu luận đã được đăng ở đâu; làm các thư mục, phụ lục kèm theo đến nơi đến chốn,...

2. Nguyễn Ngọc Thiện Văn & Đời tập hợp 128 bài viết tiêu biểu được tuyển chọn  từ 134 bài viết của 91 cây bút là những bậc thầy, đồng nghiệp, bạn bè, môn sinh và của chính Thế Uẩn đã được đăng trên các tạp chí, báo của Trung ương và địa phương trong 25 năm qua (1996 - 2021) - cung cấp một cái nhìn 2 chiều: về Nguyễn Ngọc Thiện và từ chính Nguyễn Ngọc Thiện. Người mở đầu là GS.VS. Hoàng Trinh với bài viết Nhân đọc tập tiểu luận phê bình văn học mới xuất bản gần đây đăng trên tạp chí Văn học, số 5/1996 và Thầy Nguyễn Ngọc Thiện và Trại viết Lí luận, phê bình ở Quảng Bá là bài viết mới nhất của Thạc sĩ Lương Kim Phương vừa hoàn thành vào cuối tháng 6 năm 2021. Trong tổng số 128 bài viết, có 2/3 số bài tập trung vào phê bình 21 tác phẩm chính của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện đã xuất bản trong 25 năm qua (1995 - 2020) trong tổng số 49 công trình đã in riêng và chủ biên. Chỉ 1/3 số bài còn lại mới được viết trong mấy tháng gần đây (tháng 5 và 6/2021), theo yêu cầu của những người tổ chức bản thảo, chủ yếu là những hồi ức, kỷ niệm, qua đó đưa ra những nhận xét về con người, cá tính và những ấn tượng của Thế Uẩn để lại đối với người viết không nhạt nhòa theo năm tháng. Ngoài phần Phụ lục cuối sách, cùng với 3 Thư mục và 164 tấm ảnh (đen trắng và ảnh màu), tập sách có một bố cục rất hợp lý, chặt chẽ trong 3 phần chính: Phần I: Từ góc nhìn khoa học chuyên ngành; Phần II: Trong tình đồng nghiệp liên tài, tri kỷ; Phần III: Tự thuật - Hồi ức - Đối thoại.

2.1. Phần I: Từ góc nhìn khoa học chuyên ngành gồm 484 trang, chiếm gần một nửa tổng số trang của cuốn sách, tập hợp 75 bài viết của 45 cây bút thuộc các thế hệ khác nhau viết về 21 tác phẩm trong tổng số 49 công trình in riêng và chủ biên đã xuất bản từ năm 1995 đến năm 2020. Có tác phẩm mới xuất bản của Nguyễn Ngọc Thiện nhận đến 11 bài viết phê bình của đồng nghiệp, đã được đăng trên các báo, tạp chí đương thời, và có cây bút có thể gọi là Nhà Nguyễn Ngọc Thiện học vì đã có một quá trình dõi theo, nghiên cứu chuyên sâu, đã cho in tới 8 bài viết về tác giả và tác phẩm Nguyễn Ngọc Thiện. Hầu hết các tác phẩm của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện xuất bản đều được độc giả, đồng nghiệp, giới nghiên cứu, phê bình văn học quan tâm, chú ý, cùng đồng cảm và viết bài giới thiệu, đánh giá, nhận xét, trao đổi ý kiến có cả khen lẫn góp ý. Các công trình sách của Nguyễn Ngọc Thiện luận bàn rất đa dạng và phong phú nhưng ở bài viết này tôi chỉ điểm trọng tâm một số tác phẩm tiêu biểu được độc giả và giới nghiên cứu, phê bình quan tâm, viết bài luận bàn, trao đổi.  

Văn chương và tác giả dẫu không phải là một tác phẩm tiêu biểu, xuất sắc, gây dư luận xôn xao trong đời sống văn học đương thời nhưng lại là tác phẩm đầu tay, đánh dấu một mốc son trong cuộc đời văn nghiệp của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện. Cuốn sách được trình làng vào quý IV năm 1995, do Nhà xuất bản Thanh niên ấn hành, gồm 18 bài viết về một số tác giả, tác phẩm thuộc thể loại thơ và tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, đương đại như Nam Cao, Thạch Lam, Nguyễn Nhược Pháp, Lê Lựu,… đã thể hiện được sự đổi mới tư duy về văn học, tinh thần dân chủ trong việc đánh giá lại một cách khách quan, công tâm, thực chứng của những hiện tượng văn học thời quá khứ - nửa đầu thế kỷ XX. GS. VS. Hoàng Trinh trong bài viết Nhân đọc tập tiểu luận phê bình văn học mới xuất bản gần đây đã khen tác giả trong việc thể hiện sự chín chắn, chắc tay, khoáng đạt trong cảm thụ văn chương. Đặc biệt, tác giả bài viết đã đánh giá rất xác đáng rằng: “Một điều đáng chú ý và cần khẳng định ở cây bút Nguyễn Ngọc Thiện là thao tác nghiên cứu công phu, trung thực trước tư liệu khoa học. Anh trân trọng di sản lý luận và thành tựu nghiên cứu của những người đi trước (trong nước và trên thế giới). Từ đó trên những vấn đề luận bàn, anh có dịp nói rõ những gì anh tiếp thu và phát triển ý kiến, luận điểm hoặc tư liệu nơi họ đưa lại, và ở phương diện khả thủ nào, anh tranh luận với họ hay đề xuất, gợi ý những cách luận giải khác, để cùng tham gia vào những tìm tòi khoa học chưa thể tới kết luận hoặc xong xuôi. Sự chừng mực trong lời lẽ, điềm tĩnh, không cực đoan, bó hẹp, luôn gợi mở, chân tình trong trao đổi ý kiến. Nó thể hiện tinh thần khiêm tốn, kế thừa, phát huy dân chủ, không áp đặt trong khoa học” (tr.22). PGS. TS. Nguyễn Hữu Sơn trong bài viết Văn chương và tác giả, cũng đưa ra một nhận xét, đánh giá rất đúng khi cho rằng: “Tập sách Văn chương và tác giả không phải là một công trình nghiên cứu chuyên biệt, không dụng công vào một khu vực đề tài riêng nào” nhưng “vốn là một cây bút lý luận, nên có thể nói các trang phê bình của Nguyễn Ngọc Thiện thường có ý nghĩa đặt vấn đề (hoặc xới lại vấn đề) và có cách lý giải tương đối sáng rõ” (tr.24).

Sau gần một năm tập tiểu luận, phê bình đầu tay xuất bản, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện tiếp tục ra mắt độc giả cuốn chuyên luận Nhìn lại cuộc tranh luận nghệ thuật 1935 - 1939. Cuốn chuyên luận đầu tay này do Nguyễn Ngọc Thiện chủ biên được giới chuyên môn đánh giá là một trong những chuyên luận từ trước tới nay tập hợp tư liệu, năng lực khái quát, trình bày tương đối đầy đủ, khoa học về cuộc tranh luận giữa hai phái “Nghệ thuật vị nghệ thuật” và “Nghệ thuật vị nhân sinh” đã từng diễn ra sôi nổi thời kỳ 1935 - 1939, qua đó giúp người đọc có một cái nhìn tương đối toàn diện, đầy đủ bức tranh toàn cảnh về cuộc tranh luận đầy nảy lửa này; đồng thời là bài học trong việc sưu tầm tư liệu, khảo sát, nghiên cứu phải dựa vào văn bản đáng tin cậy,… Trong bài viết Nhìn lại cuộc tranh luận nghệ thuật 1935 - 1939, PGS. TS. Nguyễn Sơn đã khẳng định rằng: chuyên luận này là một trong những công trình từ trước tới nay tập hợp các nguồn tư liệu và cách trình bày tương đối khá đầy đủ nhất. Trong bài viết Cuộc tranh luận nghệ thuật 1935 - 1939 dưới một góc nhìn mới, PGS.TS. Nguyễn Thanh Tú đã khẳng định tầm quan trọng, sự đóng góp mới mẻ của công trình chính là “ngoài sự giúp ích cho bạn đọc và giới nghiên cứu đi sâu vào các vấn đề cụ thể của cuộc tranh luận, nó còn là bài học về công tác sưu tầm tư liệu, về phương pháp nghiên cứu văn bản học, bài học về sự khảo sát, nghiên cứu, tìm tòi phải dựa trên văn bản tin cậy,… phần Khảo luận của cuốn sách cũng hết sức công phu khi đánh giá, phân tích sự cọ xát giữa những ý kiến thuộc các quan điểm nghệ thuật khác nhau trong không khí sôi nổi, quyết liệt tranh biện,… tuân thủ một phương pháp luận khoa học là đứng trên quan điểm lịch sử để nhận xét, nghĩa là “từ chỗ đứng của hôm nay” để nhìn lại, đặt ý kiến tranh luận vào hoàn cảnh lịch sử cụ thể trong những năm 1935 -1939, đối chiếu với tư duy lý luận hiện đại để minh định đúng sai” (tr.32 - 33). Kết thúc bài viết, tác giả bài viết đã có một kết luận rất xác đáng rằng: “Đây là một công trình khoa học nghiêm túc, công phu, rất có ích cho chúng ta muốn tìm về một giai đoạn văn học, muốn đi sâu tìm hiểu một cuộc tranh luận học thuật sôi nổi, quyết liệt một thời. Ngoài giá trị về mặt tư liệu nó còn là bài học về một thao tác tư duy phân tích vừa mang tính hệ thống vừa mang tính cụ thể, vừa có cái nhìn toàn cảnh vừa đi sâu vào cấp độ chi tiết” (tr.35).

Văn học Việt Nam thế kỷ XX - Quyển Năm - Lý luận phê bình là công trình bộ tùng thư do PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện đã tập trung sức lực, trí tuệ cũng như tình cảm của mình nhiều nhất. Công trình này được Nhà xuất bản Văn học ấn hành, công bố 13 tập, hơn 13.000 trang khổ lớn, từ năm 2005 đến 2010 đã góp phần quan trọng vào việc khắc họa một cách toàn diện về diện mạo lý luận - phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Công trình được độc giả, giới nghiên cứu, phê bình văn học đánh giá cao về sự hiểu biết toàn diện, sâu sắc trong việc dựng lại bức tranh tổng thể của tiến trình hình thành, vận động và phát triển của lý luận phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1975. Trong bài viết Nhận diện lý luận, phê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX, Hiếu Giang đã khẳng định giá trị to lớn trong việc thẩm định những di sản mỹ học lý luận văn học giai đoạn 1945 – 1975. Trong bài Toàn cảnh lý luận phê bình văn học thế kỷ XX, GS. VS. Hồ Sĩ Vịnh đã khẳng định bộ sách ra đời được coi là một sự kiện lớn trong đời sống văn nghệ, một công trình khoa học rất công phu, nghiêm túc, phác thảo toàn cảnh bức tranh thể loại lý luận phê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX. Trong bài Người ở tuyến đầu mặt trận văn nghệ, PGS.TS. Hà Công Tài ghi nhận công lao của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện trong quá trình thực hiện công trình này đã “mất rất nhiều thời gian, công sức. Với trách nhiệm chủ trì, anh đã đặt ra những nguyên tắc làm việc rất khắt khe về tính chính xác, tin cậy, nguyên bản gốc của tư liệu, về quy cách viết giới thiệu, tuyển chọn, quy cách trình bày. Riêng sự thận trọng, chỉn chu, chính xác, thì theo chỗ tôi biết, khó có người nào sánh được với anh” (tr.696).

Lý luận, phê bình và đời sống văn chương là tập sách tiểu luận - phê bình thứ tư của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện, do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2010, viết trong thời gian 2005 - 2010, đã được trao tặng thưởng cho công trình lý luận, phê bình Văn học nghệ thuật từ Hội đồng Lý luận phê bình Văn học nghệ thuật Trung ương năm 2013. Trong bài viết Lý luận, phê bình và Đời sống văn chương của Nguyễn Ngọc Thiện, Nguyễn Long đã có sự đánh giá tổng thể về văn của Nguyễn Ngọc Thiện là rất hấp dẫn, có sức hút ở bề dày của sự sáng tạo, ở độ tin cậy về văn bản, ở sự đánh giá giàu chất tư duy khoa học, giàu chất thẩm mỹ, có lý, có tình. Tiếp đến tác giả bài viết đã đi vào đánh giá, nhận xét cụ thể của Phần thứ nhất và Phần thứ hai, từ đó đi đến một nhận định rất xác đáng rằng: “Tác phẩm nghiên cứu này rất bổ ích cho những người quan tâm tìm hiểu quá trình hình thành và phát triển của nền văn học nước nhà trên bình diện nghiên cứu, lý luận, phê bình. Đồng thời nó cũng là tài liệu tham khảo có giá trị cho giảng viên và sinh viên ngành văn trong trường đại học” (tr.246). Trong bài Một cách nhận diện đời sống văn chương, PGS. TS. Phùng Gia Thế cũng có một nhận định chung về tác giả của tập sách rất đúng khi cho rằng: “Đọc công trình của Nguyễn Ngọc Thiện, qua cách thức làm việc và khối lượng tư liệu đồ sộ mà ông phải xử lí cho thấy sự bền lòng, chỉn chu và tâm huyết cuộc đời ông dành nghiên cứu văn học, một công việc thật sự kì khu mà không phải ai đã từng tham dự đều có thể đi trọn hành trình” (tr.257). Tiếp đến, tác giả bài viết đã lần lượt nêu bật những nét mới, sự đóng góp cả mặt lý luận lẫn thực tiễn của hai phần chính và phần phụ lục, cuối cùng đi đến ghi nhận một chặng đường bền bỉ và thành tựu của mấy chục năm dành tâm sức cuộc đời bên trang viết của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện.

Văn chương, Nghệ thuật và Thẩm mỹ tiếp nhận là tập tiểu luận - phê bình thứ sáu của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện, do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2015 đã được Hội đồng lý luận - phê bình Văn học nghệ thuật Trung ương trao tặng thưởng và Hội đồng Giải thưởng Sách Việt Nam (Hội xuất bản sách Việt Nam) trao tặng Giải Bạc - Sách hay năm 2016. Trong bài viết Tính hiện đại của một tập sách, PGS. TS. Nguyễn Thanh Tú đã cho rằng: Chính sự “đa năng” của một cây bút lão thực mà “trong cuốn sách có những bài viết đảm bảo độ sâu đằm của học thuật, tính thời sự cập nhật của báo chí, tính chuẩn mực của một văn phong hàn lâm, tính mềm mại, uyển chuyển không kém phần bay bổng của chất văn nghệ sĩ”. Theo tác giả bài viết, thì tính hiện đại của tập sách được căn cứ vào ba phẩm chất sau đây, đó là “Tinh thần đối thoại, phản biện; Tiếp nhận thẩm mỹ; Khám phá, phát hiện, khẳng định cái mới” (tr.283). Trong bài viết Mấy vấn đề trong Văn chương, nghệ thuật và thẩm mỹ tiếp nhận, PGS. TS. Lê Đình Cúc đã đi sâu tìm hiểu một vài vấn đề nổi trội, quan trọng của Phần I và Phần II, từ đó đi đến kết luận: “Với 5 cuốn sách đã in riêng, hàng chục cuốn sách chủ biên, hàng trăm bài báo đã được công bố, cùng với tác phẩm thứ 6 này, Nguyễn Ngọc Thiện xứng đáng đứng vào hàng ngũ những nhà khoa học xã hội và nhân văn, có những đóng góp đáng ghi nhận và thiết thực vào đời sống nghiên cứu và phê bình Văn học Việt Nam đương đại” (tr.295). Trong bài viết Công sức sáng tạo qua một tập tiểu luận - phê bình văn học, GS. VS. Hồ Sĩ Vịnh cũng đã đi vào phân tích, đánh giá những nội dung tâm đắc nhất như: Phần I, đó là Vấn đề tài năng trong nghệ thuật; Phê bình văn học - bạn đồng hành của nhà văn, bạn đọc; Vấn đề thẩm mỹ tiếp nhận của người đọc. Phần II, đó là Đời người và nghiệp văn của Ma Văn Kháng.

Cuốn sách Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng và Lý luận, thực tiễn Nghệ thuật do Nhà xuất bản Văn học ấn hành vào quý III năm 2020 là cuốn sách in riêng thứ 9 của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện. Tác phẩm này là một trong 7 cuốn sách tiêu biểu viết về đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng, được PGS. TS. nghiên cứu rất bài bản, khoa học, tiếp cận dưới góc độ nghiên cứu sự nhất quán và tiếp tục phát triển của đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng từ Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943 đến nay nên rất được các giới, các ngành quan tâm, đánh giá cao, xứng đáng đạt giải B về Các tác phẩm lý luận, phê bình VHNT xuất bản năm 2020 của Hội đồng lý uận, phê bình VHNT Trung ương. Ở bài Mùa xuân không chịu lùi, PGS.TS. Vũ Nho đánh giá là một trong cuốn sách khảo luận độc đáo, xưa nay hiếm bởi cho đến nay mới chỉ có hai chuyên luận, ba giáo trình và hai tài liệu tham khảo viết về đường lối văn nghệ của Đảng. Công trình này là chuyên luận thứ ba nhưng lại có sự khác biệt, mới mẻ so với các công trình trước đó. Ở bài viết Một chuyên khảo đáng quý, PGS.TS. Nguyễn Thanh Tú cho rằng: công trình sách của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện rất đáng quý, như một cuốn “cẩm nang”, như một thứ hành trang tinh thần để vững vàng bước vào thời 4.0. Công trình này vì vậy “có giá trị tổng kết cả về lý thuyết và thực tiễn của một giai đoạn lịch sử trong việc thực hiện, triển khai đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng. Nó rất quý cho hôm nay ở nhiều phương diện: bám sát vào định hướng của đường lối; rèn luyện bản lĩnh chính trị hướng về nhân dân - cội nguồn của sáng tạo nghệ thuật; kế thừa tinh hoa truyền thống; tiếp thu cái mới bên ngoài trên cơ sở chọn lọc cho phù hợp,...” (tr.418). Ở bài viết Một chuyên khảo bổ ích, PGS.TS. Lê Thị Bích Hồng đã đi sâu vào tìm hiểu, phân tích, đánh giá, nhận xét từng phần của bố cục chuyên khảo, sau đó tác giả bài viết đã đi đến một nhận định rất đúng rằng: Chuyên khảo Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng và Lý luận, thực tiễn nghệ thuật của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện là một công trình nghiên cứu đầy tâm huyết, đam mê, trí tuệ của một nhà khoa học, nhà lý luận, phê bình bền bỉ, cần mẫn. Công trình này “là nguồn tư liệu quý, tin cậy cho việc nghiên cứu, học tập và giảng dạy học phần Đường lối VHVN của Đảng và là tài liệu quan trọng góp phần thực hiện chủ trương lớn của Đảng học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” (tr.434).

2.2. Phần II: Trong tình đồng nghiệp liên tài, tri kỷ gồm có 316 trang, tập hợp 46 bài viết tiêu biểu từ những bậc đàn anh kỳ cựu đến những môn sinh vừa mới rời ghế nhà trường với tình tương thân tương ái liên tài, tri kỷ đã dành cho Nguyễn Ngọc Thiện - một con người hiền minh, lão thực, có tài, có tâm, có tầm, suốt đời vì sự nghiệp khoa học văn chương, giáo dục và báo chí.

Về phương diện nghiên cứu khoa học, phê bình văn học, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện là người đã dành trọn vẹn cả cuộc đời cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học, được đánh giá là một trong những gương mặt tiêu biểu, uyên bác, có uy tín, có “thương hiệu” trong giới học thuật văn chương nước ta. Ngay cả hiện nay, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện tuổi đã ngoài thất thập ngũ nhưng nhờ ơn Trời sức khỏe vẫn còn tốt, trí tuệ vẫn còn minh mẫn, niềm say mê nhiệt huyết với công tác nghiên cứu khoa học vẫn luôn rực cháy nên trong bốn năm (2018 - 2021) gần đây liên tục đã in được 4 cuốn sách nghiên cứu, lý luận/phê bình văn học, với tổng số gần 3500 trang in, số lượng 3.000 bản, tại Nhà xuất bản Hội Nhà văn, nâng sách in riêng lên 9 cuốn. Nếu không tính 57 cuốn in chung, thì trong vòng 26 năm (1995 - 2021) gia tài sách của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện đã góp vào đời sống văn chương đất nước với tổng số 49 cuốn sách in riêng và chủ biên, cùng với 174 số Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam do Nguyễn Ngọc Thiện làm Tổng Biên tập, cộng lại đã lên tới con số hơn 50.000 trang, trở thành một trong những nhà khoa học hậu sinh Trước tác đẳng thân (sách cao bằng/vượt quá đầu của người làm ra nó). Riêng chồng 174 số Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam phải xếp thành một chồng khác, đặt bên cạnh chồng sách (xem ảnh chụp ở bìa 4 của sách). Với thành quả đó, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện rất được bạn đọc, đồng nghiệp, môn sinh, giới nghiên cứu, phê bình văn học nghệ thuật trong và ngoài nước quan tâm, đánh giá cao như Nguyễn Ngọc Thiện - cây bút kỳ cựu trong nghiên cứu văn học, báo chí văn nghệ của nhà báo Diệu Ân, Người cầm bút đã từng cầm súng của Nguyễn Thị Mừng, Nguyễn Ngọc Thiện - nhà nghiên cứu, phê bình thực chứng, nghiêm ngặt của PGS. TS. Trần Thị Việt Trung,…

Về phương diện báo chí, hơn 20 năm làm công tác Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, trong đó có 15 năm liên tục (7/2006 - 12/2020) ở cương vị Tổng Biên tập, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện cùng đồng nghiệp trong tòa soạn đã cho xuất bản 174 số tạp chí, phát hành định kỳ hàng tháng, với tổng số hơn 15.000 trang gốc, 300.000 bản in. Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam đã trở thành một trong những tạp chí chuẩn mực, có sức thuyết phục cao, có sự ảnh hưởng rất lớn đối với khối báo chí văn học nghệ thuật, và các tạp chí, báo chuyên ngành Trung ương và địa phương đều tham khảo kinh nghiệm làm báo chí của Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam - con chim đầu đàn. Hiện Tạp chí vẫn đang hiện diện trong đội hình báo chí văn nghệ của cả nước, vẫn được bạn đọc yêu mến đón nhận, đánh giá cao trong việc sắp xếp, trình bày đẹp, hài hòa, phong phú, mới mẻ cả nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Thùy Dung (PGS.TS. Nguyễn Ngọc Thiện - người phu chữ cần mẫn) đã ghi nhận công lao to lớn của Nguyễn Ngọc Thiện trong việc tạo dựng được “thương hiệu”, có uy tín của Tạp chí Diễn đàn Văn ghệ Việt Nam. Nguyễn Đình Lâm (Người thổi lửa cho nghề viết) cũng đã ghi nhận tâm huyết, sự cống hiến của PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện trong hơn 15 năm cả về trí tuệ, sức lực để chăm bẵm Tạp chí như một đứa con tinh thần của minh. Nguyễn Thị Liên Tâm (PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện - trí tuệ và lòng nhân cũng đã có một nhận xét rất đúng rằng: PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện là một nhà báo tầm cỡ bởi ông đã “đưa uy tín thương hiệu Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam ngày càng được coi trọng, ngày một chuyên nghiệp về nội dung, chỉn chu về hình thức xứng tầm một tạp chí văn nghệ đầu ngành mang tính chất mẫu mực, chuyên nghiệp và khoa học đạt chuẩn trong nước và quốc tế” (tr.782).

Về lĩnh vực Giáo dục và Đào tạo, trong hơn 20 năm làm “nghề giáo” PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện cũng gặt hái được rất nhiều thành quả trong công tác giảng dạy, hướng dẫn khoa học, được các đơn vị đào tạo, các nhà giáo dục hàng đầu, học trò, bạn văn kính nể, yêu mến, ngưỡng mộ. Tính đến thời điểm này, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện đã hướng dẫn thành công 69 học viên Cao học và 6 Nghiên cứu sinh, góp phần to lớn vào việc đào tạo đội ngủ giáo viên, cán bộ nghiên cứu văn chương của nước ta hiện nay. Thành quả đó đã được ghi nhận qua các bài viết của nhà báo Thùy Dung (PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện  người phu chữ cần mẫn), GS. TSKH. Phương Lưu (Nguyễn Ngọc Thiện - như tôi biết), PGS. TS. Trần Thị Việt Trung (Nguyễn Ngọc Thiện - nhà nghiên cứu, phê bình thực chứng, nghiêm ngặt), Cao Thị Hồng (Thầy tôi…), Đỗ Phương (Thầy giáo của tôi - PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện), PGS. TS. Hà Công Tài (Người ở tuyến đầu mặt trận văn nghệ),…

2.3. Phần III: Tự thuật - Hồi ức - Đối thoại gồm 160 trang, là phần của riêng PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện, chủ yếu tập hợp 22 bài viết lớn nhỏ đã được in trên tạp chí, báo và sách nhằm cung cấp cho độc giả cái nhìn về Thế Uẩn, gia đình, dòng họ, quê hương, tự đánh giá về mình và tác phẩm của mình; về cái nhìn của Nguyễn Ngọc Thiện đối với các bậc trưởng thượng, bậc thầy và đồng nghiệp đàn anh đã dẫn dắt vào nghề nghiên cứu, phê bình văn học, cũng như sự điềm đạm, phải chăng trong tranh luận học thuật với một bạn văn về vấn đề bản quyền tác giả - vấn đề đã thu hút sự quan tâm của công luận trong năm 2014.

Đầu tiên là 3 bản tự thuật và các bài viết tự đánh giá về 7 công trình (Tiểu luận - Phê bình - Chuyên luận) in riêng của tác giả - Nguyễn Ngọc Thiện, nhằm cung cấp cho người đọc một cái nhìn tương đối đầy đủ, trung thực, khách quan về cuộc đời và sự nghiệp nghiên cứu khoa học, giáo dục hơn nửa thế kỷ đã miệt mài, tâm huyết gắn bó. Những bản tự thuật về tiểu sử, tự đánh giá về một số tác phẩm của Nguyễn Ngọc Thiện chính là những tư liệu tham khảo rất quý giá để hiểu đúng về tiểu sử tác giả, về việc tự phê bình đối với tác phẩm do chính tác giả viết ra.

Giữ gìn và phát huy truyền thống của đại gia đình 5 đời khuyến học, Từ người Bà - Tướng Bà Hội làng, …đến Bố Mẹ nên duyên, nhờ “Nhị quang”!,… là những bài viết về dòng họ, gia đình và quê hương nơi Nguyễn Ngọc Thiện sinh ra, lớn lên cho ta thấy sự gắn bó máu thịt tự cội nguồn của một người con vùng văn hóa Kinh Bắc ân tình, hào hoa, bạt thiệp.

Những bài viết về các bậc thầy, đồng nghiệp, đàn anh - những bậc anh tài, những tấm gương trong lao động khoa học và nghệ thuật qua hồi ức của Nguyễn Ngọc Thiện như Thầy Hoàng Xuân Nhị - nhà nghiên cứu, dịch giả cần mẫn, nhà giáo tận tụy; Thầy chủ nhiệm Hà Minh Đức; Bài học về tư duy thực chứng và đối thoại trong nghiên cứu văn học từ một người thầy; Phương Lựu - nhà lý luận, phê bình văn học đương đại; Được Hoài Thanh dẫn vào nghề; “Nam hữu kiều mộc…”; Kỷ niệm về GS. VS. Hoàng Trinh - người Thầy, người Anh, nhà nghiên cứu lý luận, phê bình văn học hàn lâm,… đã thể hiện là người tuy có năng khiếu Trời cho ít nhiều, nhưng ngày một trưởng thành là do biết tự học trong sách vở, học từ những người thầy, bậc đàn anh trong nghề, với tình thâm và sự liên tài, tri âm, tri kỷ, khiêm nhường, đúng như thành ngữ dân gian đã tổng kết “Không thầy đố mày làm nên”.

Đặc biệt đáng chú ý ở trong phần này, PGS. TS. đã cho đăng lại bài viết Về các tiểu luận cho là của Lê Tràng Kiều trong Văn chương và hành động trao đổi với bạn văn đồng tuế - Anh Chi về vấn đề quan trọng làm nên “thương hiệu” của người cầm bút, đó là vấn đề bản quyền tác giả. Trong cuộc trao đổi này, với lý lẽ thực chứng, kiểu “Nói có sách, mách có chứng”, hoàn toàn thuyết phục, Nguyễn Ngọc Thiện được xem như là một luật sư bảo vệ quyền tác giả của cuốn sách này là thuộc về ba người, trong đó Hoài Thanh là người chủ chốt chứ không phải Lê Tràng Kiều như nhà nghiên cứu Anh Chi đã thừa nhận [Xem thêm bài viết PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện - Một đời vì sự nghiệp nghiên cứu khoa học, báo chí và giáo dục, in trong sách Nguyễn Ngọc Thiện Văn & Đời, tr.796 - 820]. Bài viết này được xem là mẩu mực của việc phân tích thực chất bản quyền của tác giả về bản quyền của tác phẩm Văn chương và hành động. Việc tác giả cho in lại bài viết thật sự là một bài học có ý nghĩa cảnh tỉnh chung đối với những người cầm bút nghiên cứu - phê bình - khảo luận hiện nay: dù bất cứ với danh nghĩa nào, đứng ở góc độ nào, thì trong tranh luận học thuật không thể tùy tiện suy diễn, hồ đồ, phiến diện, mà phải thượng tôn những căn cứ thực chứng, xác đáng không thể bác bỏ được, cùng với thái độ văn hóa, tôn trọng người đối thoại khi tranh luận học thuật. Cần tránh tự thị, bất chấp nói lấy được, áp đặt ý kiến thiếu căn cứ của mình và nhất là xúc phạm nhân cách khoa học của người chân thành trao đổi ý kiến với mình nhằm tìm đến chân lý học thuật nhất.

2.4. Phần Phụ lục cuối sách gồm có 56 trang. Phần này dành riêng để công bố 3 Thư mục, đó là Cùng một tác giả, Thư mục nghiên cứu về tác giả và Hợp tác khoa học Thầy - Trò (2000 - 2021). Đọc phần Phụ lục cuối sách bạn đọc sẽ hiểu hơn thêm nữa về một Nguyễn Ngọc Thiện trong Văn ngoài Đời minh tuệ, đa năng, tài hoa qua một số bài thơ, tác phẩm nghệ thuật (ảnh, tranh, tượng), câu đối,… của các văn nghệ sĩ trân quý ứng tác làm quà tặng để đời như thơ Mừng Em thọ 75 của nhà thơ Ngọc Căn; thơ chữ Hán Tặng Thiện công của tiến sĩ Lê Quang Tư, câu đối “Tâm tưởng hài hòa chân thiện mỹ/Gia đình hạnh phúc thọ an khang” của GS. Anh hùng Lao động Vũ Khiêu tặng gia đình Thế Uẩn năm 1997; bức thư pháp Phúc thần sự nghiệp hiển văn chương của nhà thơ Trần Đăng Thao; tượng chân dung bằng đồng của nhà điêu khắc Châu Đình Dzu; Chân dung ký họa mực nho của họa sĩ Vũ Xuân Dương,… Qua 3 Thư mục đầy đủ ở phần Phụ lục cuối sách công bố rất quan trọng này, đã cho thấy được Nguyễn Ngọc Thiện - một nhà khoa học luôn đề cao tư duy, phương pháp thực chứng, lao động khoa học, nghệ thuật và giáo dục của mình với các kết quả cụ thể đã khiến Thế Uẩn trở thành một “phu chữ”, một bậc hậu sinh “trước tác đẳng thân” kế tục các tấm gương của các bậc tài danh như Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú, Tô Hoài, Nguyễn Hiến Lê, Hà Minh Đức, Ma Văn Kháng,…

3. Nguyễn Ngọc Thiện Văn & Đời là một ấn phẩm mẫu mực về nghiệp vụ xuất bản sách: hay, đẹp, sang trọng, chỉn chu, khoa học trong trình bày văn bản, có sức thu hút mạnh mẽ đông đảo người đọc sành điệu. Hiện nay, rất ít có một ấn phẩm nào thuộc thể loại “dâng cụ” được thực hiện một cách tâm huyết, chuyên nghiệp, để đời mang đậm dấu ấn về thương hiệu, cá tính khoa học - nghệ thuật Nguyễn Ngọc Thiện ở vào tuổi 75 xưa nay hiếm, như sách này! Tôi thiết nghĩ, sự ra đời tác phẩm Nguyễn Ngọc Thiện Văn & Đời đã đánh dấu được một mốc son quan trọng trong việc làm sách hiện nay, nó gợi ý cho các nhà nghiên cứu, phê bình văn học cần phải có một cuốn sách như thế, nhằm mục đích phục vụ, nghiên cứu về mình, về những bài viết liên quan đến mình. Để có được một công trình đồ sộ tương tự, chúng ta phải chuẩn bị ngay từ bây giờ, chứ không để nước đến chân mới nhảy. Có một số người đã thú nhận với tôi rằng: muốn làm một tác phẩm như PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện nhưng lại không thể thực hiện được, vì không thể truy tìm một số tư liệu, bài viết trước đó đã bị thất lạc. Tôi hi vọng, sau khi tác phẩm này ra đời sẽ trở thành một hiệu ứng Domino để những người cầm bút chuyên nghiệp có động lực thực hiện một tác phẩm để đời như thế, thậm chí còn hơn thế nữa.

Nguyễn Ngọc Thiện Văn & Đời chính là khúc vĩ thanh có hậu đối với PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện. Sau những thành công cả lận đận, bất như ý, cuối cùng với sự tận tâm, ý chí nghị lực trong quá trình gây dựng cho mình một tên tuổi, một thương hiệu nghề nghiệp Nguyễn Ngọc Thiện đã được đền đáp, ghi nhận, xứng đáng là một nhà khoa học nghiên cứu - phê bình văn học nghệ thuật có tài, một nhà báo văn nghệ lão thực, một nhà giáo tận tâm với việc đào tạo thế hệ kế cận, “truyền nhân”,… Một con người tự trọng, tử tế, khoan dung, nhân ái, không chạy theo tiền tài, địa vị, hư danh mà suốt đời đeo đuổi, cống hiến hết mình cho sự nghiệp văn hóa, văn nghệ, giáo dục của nước nhà. Tôi thiết nghi rằng, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện thật xứng đáng là mẫu người văn hóa trí thức - thuộc về những kẻ sĩ nhân cách đáng trọng, có tài, có đức, hiếm có của thời nay.