Nhà nông, ai cũng biết, vất vả quanh năm. Nhưng cũng có những khoảng thời gian khác nhau đấy. Cũng có lúc nông nhàn, ít việc (chưa đến mùa, trời mưa gió, rỗi rãi…). Cũng có lúc tất bật “nông vụ chí kì”. Ai đã ở nông thôn mới thấy cảnh mùa vụ tất bật thế nào. Vụ cày, vụ cấy, vụ gặt, vụ nào cũng vất vả.
Nhà nông phải dậy “còn đêm tối đất” và đến khi mặt trời xuống núi rồi vẫn còn phải tất tả ngoài đồng (miễn là còn ánh sáng trời, tranh tối tranh sáng, nhá nhem nhưng còn đủ cho việc làm lụng). Đúng là cảnh “đầu tắt mặt tối”, “bán mặt cho đất, bán lưng cho giời”. “Cơm cày cơm cấy, ai thấy thì ăn” là câu tục ngữ phản ánh phần nào sự vất vả đó.
Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP HCM, 2010) giải nghĩa câu này là “Cơm dành cho thợ cày thợ cấy ấy mà, ai đói thì hãy sà vào mà ăn (chứ đâu phải cao lương mĩ vị gì mà đòi phải có mâm bát tử tế)”.
Rõ ràng, câu tục ngữ này cần phải giải nghĩa kĩ hơn. Ở nhiều nơi, vào vụ cày cấy hay thu hoạch lúa (vụ chiêm và vụ mùa), vì đồng xa, cũng vì tranh thủ thời gian làm ngoài đồng (chạy mưa hay tận dụng trời nắng ráo), người ta thường tổ chức các “bữa ăn đầu bờ”.
Một đội ngũ “hậu cần” sẽ lo nấu cơm canh, nước uống ở nhà rồi gánh ra cánh đồng. Người ta dọn cơm dưới bóng các cây hay trong lều dựng tạm, hay là ngay trên các bờ vùng bờ khoảnh. Các tốp thợ cày, thợ cấy, thợ gặt hễ tranh thủ nghỉ chặng nào thì mau mau đến lấy bát mà xới cơm ăn. Không có cảnh dọn mâm bát thịnh soạn, đủ đầy.
Không có nghi thức mời chào kiểu cách. Không có lối ăn giữ ý hay khách sáo. Thức ăn trong bữa cơm cũng chẳng cầu kì. Có khi chỉ là cà muối, dưa muối, muối vừng, khá hơn có chút thịt kho, cá kho hay tôm kho thật mặn. Canh nấu “đại trà” bằng nồi to, đựng vào thùng.
Ai ăn cứ vục muôi vục bát mà múc. Có thể ngồi trên bãi cỏ. Có thể ngồi bên bờ ruộng kê tạm bằng mấy mô rạ. Có thể đứng ăn giữa trời giữa nắng và đôi khi hứng cả những giọt mưa bất ngờ rơi vô bát. Ăn cơm kiểu “dã chiến” như thế rất phổ biến ở nông thôn miền Bắc thời trước, nhất là trong thời kì chiến tranh (khi mô hình sản xuất tổ đổi công, hợp tác xã là phổ biến).
Giữa đồng thợ cấy, thợ cày
No lòng một bữa cơm này ban trưa.
