Hố khai quật tại sân Chùa Linh Sơn Cổ Tự - khu di tích Óc Eo - Ba Thê, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang. Ảnh tư liệu: Công Mạo/TTXVN
Phát hiện nhiều loại hình di tích quan trọng
Phát biểu tại Lễ công bố, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Chủ nhiệm Đề án, Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Nhật Quang cho biết: Đây là đề án khoa học có quy mô lớn, được Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam tổ chức thực hiện từ năm 2017 - 2021. Tham gia thực hiện Đề án này là 3 đơn vị hàng đầu về khảo cổ học tại Việt Nam, đó là Viện Nghiên cứu Kinh thành, Viện Khảo cổ học và Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ. Nhiệm vụ chính của Đề án là khai quật, nghiên cứu khảo cổ học văn hóa Óc Eo tại các di tích ở Óc Eo - Ba Thê (huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang) và di tích Nền Chùa (huyện Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang) nhằm thu thập tư liệu, làm rõ lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam, đồng thời nghiên cứu sâu hơn về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử Việt Nam, khu vực Đông Nam Á và châu Á; cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị cũng như cho công tác xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO xem xét công nhận khu di tích Óc Eo - Ba Thê và Nền Chùa là di sản văn hóa thế giới.
Sau gần bốn năm thực hiện nhiệm vụ, kết quả đã phát hiện được nhiều loại hình di tích quan trọng như kiến trúc đền tháp, các loại giếng nước, hồ nước được xây dựng bằng gạch, đá cùng nhiều loại hình di tích cư trú, sinh hoạt, sản xuất thủ công. Đặc biệt, cuộc khai quật này đã đưa lên khỏi lòng đất một số lượng cực kỳ phong phú, đa dạng các loại hình di vật, trong đó nhiều nhất là đồ gốm và đồ trang sức bằng thủy tinh... nhiều vấn đề khoa học mới, minh chứng rõ ràng và thuyết phục hơn về đặc điểm, tính chất của “đô thị cổ” Óc Eo trên cánh đồng Óc Eo xưa và nay vốn là nơi tụ cư ven kênh rạch với sinh kế nông nghiệp và thương nghiệp nổi trội, có mối giao lưu văn hóa, thương mại hàng hải rất phát triển, liên kết nhiều khu vực trên thế giới thời bấy giờ. Bên cạnh đó, kết quả khai quật tại núi Ba Thê cũng đã phát hiện một quần thể di tích kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng có quy mô lớn đưa lại một bức tranh khá sinh động về trung tâm tôn giáo lớn của vương quốc Phù Nam và đời sống sinh hoạt văn hóa rất đặc sắc của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử.
Từ những phát hiện quan trọng này, cho thấy lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam tiếp tục được làm sáng rõ qua các loại hình di tích và di vật mới phát hiện tồn tại và phát triển, từ những thế kỷ đầu Công nguyên đến thế kỷ 8 sau Công nguyên, thế kỷ 4 - 6 là thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của đô thị cổ Óc Eo và vương quốc Phù Nam.
Trên cơ sở kết quả đạt được của Đề án, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Ban Chủ nhiệm Đề án đã quyết định biên soạn xuất bản ấn phẩm “Văn hóa Óc Eo - Những phát hiện mới khảo cổ học tại di tích Óc Eo - Ba Thê và Nền Chùa 2017- 2020” nhằm công bố bước đầu về những kết quả thực hiện của Đề án tại di tích Óc Eo - Ba Thê (An Giang) và Nền Chùa (Kiên Giang). Nội dung cuốn sách được biên soạn dựa trên các Báo cáo kết quả nghiên cứu khảo cổ học của các hợp phần về văn hóa Óc Eo.
Giá trị của Văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ
Báo cáo tóm tắt kết quả thực hiện Đề án, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Minh Trí, Viện Trưởng Viện Nghiện cứu Kinh Thành cho biết: Óc Eo là một nền văn hóa khảo cổ nổi tiếng ở Nam Bộ - Việt Nam, là nền văn hóa gắn liền với lịch sử của Vương quốc Phù Nam, một bộ phận cấu thành lịch sử dân tộc Việt Nam.
Những dấu vết vật chất thuộc nền văn hóa này được các học giả người Pháp phát hiện từ cuối thế kỷ 19. Dấu mốc quan trọng đánh dấu lịch sử phát hiện và nghiên cứu về nền văn hóa Óc Eo là cuộc khai quật khảo cổ tại cánh đồng Óc Eo, dưới chân núi Ba Thê, thuộc huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang.
Mục tiêu quan trọng của Đề án là khai quật, nghiên cứu khảo cổ học khu di tích Óc Eo - Ba Thê (An Giang) và Nền Chùa (Kiên Giang), nhằm làm rõ giá trị của Văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ, cung cấp cơ sở khoa học cho công tác qui hoạch, bảo tồn và xây dựng Hồ sơ đề cử UNESCO công nhận Khu di tích khảo cổ học Óc Eo - Ba Thê là di sản văn hóa thế giới.
Kết quả thực hiện của Đề án Khai quật, nghiên cứu khảo cổ học Văn hóa Óc Eo đã có rất nhiều phát hiện mới quan trọng, góp phần làm sáng rõ hơn tính chất, chức năng, niên đại và vai trò của khu di tích Óc Eo - Ba Thê trong lịch sử Vương quốc Phù Nam.
Thành tựu quan trọng nhất của Đề án là đã minh chứng và làm sáng rõ những giá trị nổi bật của khu di tích Óc Eo - Ba Thê trong lịch sử. Đây là một trung tâm dân cư, trung tâm đô thị, trung tâm kinh tế, trung tâm chính trị, trung tâm tôn giáo lớn và quan trọng nhất của Vương quốc Phù Nam. Trong đó, Óc Eo đóng vai trò là một “đô thị” hay là một “thành phố ven biển” và kết nối với Biển Tây Nam thông qua “cửa ngõ” giao thương là Nền Chùa và các tuyến thủy lộ trong vùng. Ba Thê đóng vai trò là một trung tâm tôn giáo lớn của Vương quốc Phù Nam và là một cấu trúc chung không thể tách rời của không gian đô thị Óc Eo.
Trong hệ thống đô thị cổ ở châu Á thời kỳ sau Công nguyên, Óc Eo - Ba Thê thể hiện rõ vai trò là trung tâm giao thương kinh tế, văn hóa có tầm quan trọng và có sức lan tỏa, sự ảnh hưởng lớn trong khu vực. Nhiều loại hình di vật quý có nguồn gốc từ nước ngoài như tiền và huy chương Vàng La Mã, đèn đồng Ba Tư, gương đồng nhà Hán... thu thập được trong các hố khai quật chính thức và không chính thức đã hé lộ những bí ẩn của mạng lưới thương mại hàng hải thời bấy giờ. Đặc biệt, phát hiện mới về đồ gốm đến từ đế chế La Mã, Ấn Độ, Trung Quốc và Tây Á đã góp phần lý giải sâu hơn về mối quan hệ giao lưu kinh tế, văn hóa xuyên đại dương của đô thị Óc Eo trong lịch sử.
Những ký ức vàng son của nền văn hóa Óc Eo, văn minh Phù Nam một thời vang bóng tiếp tục được làm sống dậy bởi những khám phá quan trọng của khảo cổ học trong những năm 2017-2020. Từ đây, Óc Eo - Ba Thê và Nền Chùa không chỉ được biết đến là một phức hợp đô thị cổ, có vai trò rất quan trọng trong lịch sử vương quốc Phù Nam, một vương quốc hình thành trên nền tảng văn hóa bản địa đặc sắc mà nó còn có mối quan hệ giao thương rất rộng mở với nhiều vương quốc cổ Đông Nam Á và cả các quốc gia ở Nam Á, Tây Nam Á, Đông Bắc Á... thông qua con đường hải thương quốc tế.
Đô thị cổ Óc Eo - Ba Thê, Nền Chùa có vị trí trung tâm trên vùng đất Nam Bộ mà trong đó vùng cảng thị hướng về phía Biển Tây Nam. Đây là một đô thị độc đáo, được xây dựng trên vùng đồng bằng màu mỡ ven biển và là một trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa lớn của vương quốc Phù Nam, có tầm nhìn hướng biển và mở rộng giao lưu với thế giới rộng lớn bên ngoài. Nhờ đó nó đã tạo nên những bước phát triển vượt ra khỏi giới hạn không gian, đưa vùng đất đầm lầy này trở thành một đô thị sầm uất và nổi tiếng ở khu vực Đông Nam Á trong nhiều thế kỷ sau Công nguyên.
Đánh giá kết quả thực hiện Đề án khảo cổ học Óc Eo qua sách, các đại biểu cho rằng, những phát hiện mới về khảo cổ học tại di tích Óc Eo - Ba Thê và Nền Chùa 2017-2020 đã đặt một dấu mốc quan trọng trong quá trình nghiên cứu về văn hóa Óc Eo - Di sản văn hóa tiêu biểu của Việt Nam, Đông Nam Á. Nội dung ấn phẩm đã trình bày một cách sinh động, giàu ý tưởng về lịch sử hình thành và những đặc trưng tiêu biểu của trung tâm văn hóa - Đô thị cổ Óc Eo - Ba Thê. Ấn phẩm thể hiện nhiều phát hiện mới, quan trọng về di tích, di vật, về quy mô và tính chất của một Đô thị cổ sầm uất từng sinh thành ở vùng Óc Eo - Ba Thê hiện nay. Bên cạnh đó, thể hiện rõ sự hỗn dung giữa Hindu giáo với Phật giáo. Việc coi trung tâm tôn giáo hình thành trong Đô thị cổ Óc Eo và trung tâm tôn giáo Ba Thê là hai thực thể tồn tại trong cùng một không gian và thời gian, có quan hệ chặt chẽ, tạo nên một chỉnh thể thống nhất là quan điểm mới, giàu chất sáng tạo của các nhà nghiên cứu.
Trong cuốn sách, các tác giả cũng cho rằng: “Óc Eo - Ba Thê, Nền Chùa là một phức hợp đô thị cổ và nó có vai trò rất quan trọng trong lịch sử vương quốc Phù Nam, một quốc gia hình thành trên nền tảng truyền thống bản địa, có mối quan hệ giao thương khá rộng trên con đường thương mại biển từ Đông Nam Trung Quốc - Đông Nam Á - Nam Á - Trung Á - Ấn Độ và La Mã”. Đó là một kết luận và phát hiện quan trọng, rất có giá trị về khoa học.
Ngoài ra, ấn phẩm sẽ là cẩm nang chính yếu trong nghiên cứu, bảo tồn và quảng bá góp phần thiết thực trong xây dựng Hồ sơ khoa học đề cử UNESCO xem xét vinh danh Khu di tích khảo cổ học Óc Eo - Ba Thê là di sản văn hóa đại diện của nhân loại.
