Tác giả nhìn nhận hầu đồng không chỉ là một hiện tượng tôn giáo mà còn là một nét đẹp văn hóa, một hình thức nghệ thuật độc đáo, đồng thời mang nhiều giá trị xã hội và tâm linh.
Phạm Việt Long đã phân tích rõ ràng về vai trò của các thanh đồng (những người thực hiện nghi lễ hầu đồng) trong việc duy trì và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu. Theo ông, các thanh đồng là cầu nối giữa thế giới tâm linh và con người, giúp truyền tải thông điệp của các vị thánh Mẫu đến với cộng đồng. Họ không chỉ đơn thuần thực hiện các nghi lễ mà còn giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Bài viết nhấn mạnh rằng, hầu đồng là một nghi lễ phức tạp, đòi hỏi người thực hiện phải có hiểu biết sâu rộng về văn hóa, lịch sử và tâm linh.
Tác giả cũng đi sâu vào phân tích các giá trị nghệ thuật của hầu đồng. Nghi lễ này kết hợp nhiều yếu tố nghệ thuật như âm nhạc, múa, trang phục và diễn xuất, tạo nên một hình thức biểu diễn đặc sắc và hấp dẫn.
Về mặt xã hội, tác giả khẳng định hầu đồng có vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng. Nghi lễ này không chỉ đáp ứng nhu cầu tâm linh của người dân mà còn tạo nên sự gắn kết cộng đồng. Các buổi hầu đồng thường thu hút đông đảo người tham gia, tạo nên một không gian sinh hoạt cộng đồng sôi động và ý nghĩa. Tác giả cũng nhấn mạnh rằng, hầu đồng giúp người tham gia giải tỏa căng thẳng, tìm kiếm sự an ủi và hy vọng, đồng thời khẳng định bản sắc văn hóa của dân tộc.
Phạm Việt Long đặc biệt đánh giá cao vai trò của đội ngũ hầu đồng trong việc duy trì và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu qua mọi thăng trầm lịch sử. Tác giả chỉ ra rằng, trong thời kỳ phong kiến, rồi qua hai cuộc chiến tranh chống xâm lược, đến trước giai đoạn đổi mới, tín ngưỡng thờ Mẫu và các nghi lễ hầu đồng đã phải đối mặt với nhiều hạn chế và cấm đoán.
Mặc dù vậy, đội ngũ hầu đồng đã không ngừng nỗ lực để giữ gìn và bảo tồn những giá trị văn hóa và tâm linh này. Họ đã phải hoạt động trong bí mật, đối mặt với nhiều rủi ro và khó khăn, nhưng vẫn kiên trì thực hiện các nghi lễ, truyền tải thông điệp tâm linh, đào tạo đội ngũ truyền nhân và tạo dựng niềm tin của cộng đồng. Nhờ sự tận tụy và lòng nhiệt thành của các thanh đồng, tín ngưỡng này không những không bị mai một mà còn được phát triển mạnh mẽ hơn.
Các thanh đồng đã không ngừng phục hồi và làm phong phú thêm các nghi lễ, tạo nên sức hấp dẫn mới cho tín ngưỡng thờ Mẫu trong bối cảnh hiện đại.
Phạm Việt Long cũng chỉ ra rằng, để duy trì và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu, sự quản lý của nhà nước, trong đó có việc phong các danh hiệu như “Nghệ nhân nhân dân” và “Nghệ nhân ưu tú”, là rất cần thiết. Tác giả đánh giá cao biện pháp này vì nó không chỉ tôn vinh những cá nhân có đóng góp nổi bật mà còn giúp quản lý hiệu quả, đảm bảo tính chính xác và trang nghiêm của các nghi lễ. Điều này thể hiện một góc nhìn tích cực và mang tính xây dựng, nhấn mạnh sự cần thiết của việc kết hợp giữa truyền thống và quản lý hiện đại để bảo tồn văn hóa.
Tuy nhiên, Phạm Việt Long không né tránh việc chỉ ra những biến tướng tiêu cực trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu hiện nay. Ông nhấn mạnh các vấn đề như sự ganh đua về vật chất trong các nghi lễ, sự biến tướng trong việc chuẩn bị trang phục và đạo cụ, cùng với những hành vi không phù hợp trong quá trình diễn xướng. Tác giả cũng lo ngại về sự thương mại hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu, điều này cho thấy một cái nhìn thực tế và cân bằng, không chỉ tập trung vào mặt tích cực mà còn nhận diện và cảnh báo những vấn đề cần khắc phục.
Bài viết còn thể hiện sự hiểu biết sâu sắc của tác giả về quá trình truyền dạy và bảo tồn nghệ thuật hát văn, một phần quan trọng của nghi lễ hầu đồng. Phạm Việt Long nhận định rằng, việc truyền dạy cần có sự hệ thống hóa và đào tạo bài bản, tránh việc học một cách cẩu thả và không đúng đắn. Ông cũng chỉ ra sự cần thiết của việc kết nối giữa nghệ nhân với cơ quan quản lý văn hóa để bảo tồn và phát triển nghệ thuật truyền thống.
Cuối cùng, tác giả nhấn mạnh rằng việc bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu cần có sự chung tay của toàn xã hội, từ các nghệ nhân đến các cơ quan quản lý và cộng đồng. Đây là một quan điểm mang tính tổng thể và bao quát, khuyến khích sự tham gia của tất cả các bên liên quan để giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.
Tóm lại, bài viết của Phạm Việt Long trong tác phẩm “Tín ngưỡng thờ Mẫu - Từ góc nhìn văn hóa” (NXB Dân trí, 2024) là một công trình nghiên cứu có giá trị cao, không chỉ phân tích chi tiết về đội ngũ hầu đồng mà còn đưa ra những đánh giá toàn diện và cân bằng về vai trò của họ trong việc bảo tồn và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu. Bài viết nhấn mạnh sự cần thiết của việc kết hợp giữa phát huy truyền thống và quản lý hiện đại, đồng thời cảnh báo những biến tướng tiêu cực cần khắc phục, qua đó góp phần quan trọng vào việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.
