Việt Nam hiện nay vẫn là đất nước nông nghiệp, vì thế không có gì khó hiểu khi văn hóa làng, với ý nghĩa tích cực từ lâu là một thành tố không thể thiếu, tạo nên bản sắc văn hóa Việt. Trong văn học nghệ thuật nói chung, văn chương nói riêng, từ ca dao, hò vè đến văn học bình dân, văn học bác học đều có làng. Hiếm có tác giả nào, dẫu sinh ra và lớn lên ở thành phố không viết về làng.
Làng quê Việt Nam, từng được những tên tuổi lớn của văn học Việt Nam thế kỷ XX như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Kim Lân… khai thác tưởng chừng ở mức thấu triệt. Về thơ Huy Cận, Tế Hanh, Giang Nam, Nguyễn Bính....từng nổi tiếng với nhiều thi phẩm về làng; song cho đến hiện nay, thời 4.0 đề tài làng quê vẫn tiếp tục là cảm hứng sáng tạo của các nhà văn, nhà thơ đương đại.
Hình ảnh làng quê với vẻ đẹp mộc mạc, gần gũi và thân thương, thấm sâu vào tâm thức Việt Nam từ bao đời nay. Hình ảnh cây đa giếng nước, mái đình, dòng sông, con đò và người mẹ tần tảo sớm hôm không thể nào thiếu vắng trong các tác phẩm văn học, dẫu người viết mới ở độ tuổi 9X, 2X lớp tác giả trẻ trung nhất.
Trong số những nhà thơ đương đại, có 2 nhà thơ hiện sống và làm việc ở miền Trung là Nguyễn Ngọc Hạnh và Trần Chấn Uy viết khá nhiều về làng.
*
**
Trong “Phơi cơn mưa lên chiều”, NXB Hội Nhà văn năm 2018, tác phẩm gần đây nhất của nhà thơ Nguyễn Ngọc Hạnh, có “Chợ quê”, “Chỗ mẹ nằm”, “Khất nợ dòng sông giấc mơ trôi”, “Chạm đáu sông đầy”, “Cơn mưa phía bèo trôi”, “Phố núi là quê”, “Về quê”, “Lục bát qua sông”...Nhiều thi phẩm, trong số này đã được các nhạc sỹ phổ nhạc. Thơ về làng của Nguyễn Ngọc Hạnh đã và đang bay lên cùng âm nhạc.
Đọc thơ về làng của Nguyễn Ngọc Hạnh dễ nhận ra “miền ký ức” và những giấc mơ “chạm tới không cùng” chạm trái tim người đọc. Nhà thơ Nguyễn Ngọc Hạnh sinh ra từ làng, bên dòng sông Vu Gia, huyện Đại Lộc (Quảng Nam) đẹp và bi hùng. Cả đời anh sống ở đô thị nhưng làng trong trái tim anh luôn là khoảng lặng, khi vui nhớ làng, khi buồn càng nhớ, nhất là những dịp Tết cổ truyền của dân tộc.
...
Qua sông ngồi nhớ con đò
Nhớ hoàng hôn lẫn câu thơ ban chiều
...
Không còn thì thôi xin đành
Người ơi tôi cúi hôn mình trên sông
(Về quê)
...
Tảo tần đời mẹ chân quê
Bao năm lặn lội đi về triền sông
Nón che không hết mùa đông
Phố che không hết nỗi buồn trần gian
(Lục bát qua sông)
Làng là nơi có mẹ, nơi chôn nhau cắt rốn của người sinh ra, lớn lên từ đó. Mẹ, em, nơi chốn, với Nguyễn Ngọc Hạnh là “3 in 1”. Nơi chốn tượng trưng cho quê hương chỉ là một, trong cái nọ, có cái kia và ngược lại. Không ở nơi nào, có thể quên được hình bóng quê. Dường như đến ngay cả những nơi phù hoa, đô hội, Nguyễn Ngọc Hạnh càng nhớ quê hơn:
Mai xa rồi em nhớ gì không
Xin gửi lại hồn tôi nơi quê ấy
Mỗi đời sông có bao nhiêu dòng chảy
Một dòng trôi về phía đời em
(Gửi Hà Nội)
Dường như mỗi khi nhắc đến nhà thơ Nguyễn Ngọc Hạnh, người ta thường nghĩ ngay đến bài thơ “Làng” nổi tiếng mà Nguyễn Ngọc Hạnh viết đã từ lâu. Ít nhất người đọc cũng nhớ vài câu “Xưa tôi sống trong làng/ Giờ làng sống trong tôi” trong bài thơ này của anh. “Làng” đã được ba nhạc sĩ phổ nhạc, đầu tiên là Trịnh Tuấn Khanh, sau đó là nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu và người cuối cùng là nhạc sĩ Đình Thậm. Mỗi bài đều có cái hay riêng, nhưng đến năm 2014, “Làng trong tôi” của Đình Thậm đoạt giải thưởng của Hội nhạc sĩ Việt Nam. Và, đặc biệt trước Tết Canh Tý 2020, một ca khúc mới nhạc sỹ Đình Thậm phổ nhạc từ bài thơ cùng tên “Đêm xa làng” của nhà thơ Nguyễn Ngọc Hạnh đã đoạt giải B (không có giải A) của Hội nhạc sĩ Việt Nam năm đó.
Làng là chủ đề sâu đậm không chỉ trong thơ Nguyễn Ngọc Hạnh mà cả trong văn xuôi của anh. Tập ký - tản văn “Lòng chưa cạn đêm sâu”, NXB Đà Nẵng năm 2019 cũng được Hội Nhà văn Đà Nẵng trao giải thưởng chính thức. Tập sách này tiếp nối mạch cảm xúc, nỗi niềm; là ký ức của một người xa quê, trân trọng và gìn giữ hoài niệm của nhà thơ Nguyễn Ngọc Hạnh, một người cả đời “lụy thơ”.
Nhà thơ Trần Chấn Uy cũng sinh ra và lớn lên sau lũy tre làng. Rời quê anh vào bộ đội, sau khi xuất ngũ cho đến hiện nay là công dân thành phố. Thơ Trần Chấn Uy mảng về làng quê khá đậm nét. Trong tập “Trần Chấn Uy – Giấc ngủ vầng trăng khuyết”, NXB Văn học năm 2007, có “Ký ức đồng quê”, “Để có một tên làng”, “Làng tôi”, “Trở về bến sông quê hương”, “Đêm quê”, “Người lính trở về”, “Chị”, “Anh tôi”...Trong tập “Trần Chấn Uy – Bên dòng sông đa tình”, NXB Hội Nhà văn năm 2012, ngay đầu tập thơ đã thấy: “Đồng chiều”, “Giáp Tết”, “Chị”, “Chiều quê”, “Bến không thuyền”, “Cây hoa gạo ở bến sông quê”...16 bài được anh xếp đầu tiên ở tập thơ này viết về làng quê xứ Nghệ.
Đặc biệt đến “Bóng làng”, NXB Hội Nhà văn, năm 2018, một tập thơ dày dặn gồm 138 bài, gần 300 trang in, Trần Chấn Uy đã định vị anh là nhà thơ của làng. Anh phơi bản ngã cùng làng. Trong tập thơ này, anh chia làm 3 phần, phần I thơ về làng quê hương có 26 bài; có thể kể đến “Bóng làng”, “Vườn mẹ”, “Mùa hoa xoan”, “Đất làng”, “Viết trên đỉnh núi quê nhà”....
Có một sự trùng hợp ngẫu nhiên, bìa tập thơ “Bóng làng” là bìa sách cuối cùng do nhà thơ, nhạc sỹ Nguyễn Trọng Tạo, tác giả âm nhạc của hai ca khúc nổi tiếng về làng “Làng quan họ quê tôi” và “Khúc hát sông quê” vẽ tặng.
Khuôn mặt thơ Trần Chấn Uy đa diện, nhưng đọc anh nhiều người thích “khuôn mặt làng”. Mỗi người có một cái bóng của mình, xác định cá tính thơ, riêng Trần Chấn Uy còn có bóng làng. “Trâu lững thững như một nhà hiền triết/Vểnh tai nghe tiếng trống tan trường” hoặc “Hoa xuyên chi trắng tinh bờ cỏ dại/ Con bã trầu kẻ chỉ giữa vòm xanh”, “Hoa giong riềng nhóm lò than nóng hổi/ Con chuồn kim khâu vội ánh chiều tà”, (Bóng làng).
Mỗi người đều có một quê hương, thuộc về quê hương. Nói như nhà thơ Trần Quang Quý (Giải thưởng Nhà nước về VHNT), “không ai bứng được ông khỏi cố hương”. Với Trần Chấn Uy cũng vậy, dù đến mọi nơi trên thế giới, hôm nay thấy một nơi đẹp, mai lại thấy nơi khác đẹp hơn, vô cùng, vô tận; nhưng không đâu đẹp bằng quê hương mình, khắc khoải bằng quê hương mình. Điều này không phải áp đặt mà chính Trần Chấn Uy đã thú nhận “Trọn đời đất khách quê người/ Thương quê, ta lại bồi hồi chốn quê/ Gió trăng bát ngát đường về/ Người xưa xa vắng, lòng tê tái chiều”, (Nghe tiếng cuốc kêu).
Quê hương theo nghĩa nào cũng ăm ắp lòng, nơi có những người dân làng “Bao gương mặt như cánh đồng phơi ải”, (Đất làng) đẵ găm vào ký ức. Theo nghĩa hẹp hơn, quê hương, nơi có gia tiên, ông bà, bố mẹ.
Chiều đã xuống chìa hoàng hôn một nửa
Xám mặt mây, thấm lạnh giọt tàn thu
Vườn mẹ, tôi về cùng ngọn gió
Thoáng heo may ngõ nhỏ trắng sương mù
(Vườn mẹ)
*
**
Nhà thơ Nga Raxun Gamzatop từng viết: “Chẳng lễ cái làng Đagheextan nhỏ bé lại đẹp hơn Vonizo, Cairo...?”. Đẹp hơn là chắc chắn rồi, bởi vì mỗi lần trở về làng “Trên mỗi bước đi, tôi gặp lại mình, gặp lại thời thơ ấu của tôi, gặp lại những mùa xuân, những cơn mưa, những bông hoa và những chiếc lá rụng mùa thu của tôi”. Ông khẳng định, không thể đổi làng lấy bất cứ thứ gì.
Nhà thơ Đỗ Trung Quân từng có bài thơ “Bài học đầu cho con” được nhạc sỹ Giáp Văn Thạch phổ nhạc thành bài hát “Quê hương” nổi tiếng; trong đó có 2 câu: “Quê hương nếu ai không nhớ/ sẽ không lớn nổi thành người” trở thành một chân lý, có ý nghĩa triết học.
Làng quê và mẹ là những gì thiêng liêng, đáng quý nhất, chỉ có một cho mỗi người. Làng quê hương cũng là mẹ, mẹ cũng là làng quê, là những gì gắn bó thân thiết trong tim mỗi người; là sự chở che bao la; là tình thương vô bờ bến; là bến đỗ bình yên cho mỗi người sau những giông bão cuộc đời. Không yêu làng, khó yêu được đất nước, như I.E-ren-bua (nhà thơ Nga) từng nói: “Tình yêu Tổ quốc bắt đầu từ yêu mái rạ nhà mình”.
Nguyễn Ngọc Hạnh và Trần Chấn Uy, những gương mặt nhà thơ viết nhiều về làng và thành công. Họ đã góp phần làm đẹp thêm “không gian làng” trong không gian văn hóa Việt, góp phần bồi đắp tình yêu quê hương, đất nước trong trái tim mỗi con người, trước hết là những người yêu thơ./.
14/2/21 - NĐH
