Trong khuôn khổ Tuần Di sản văn hóa Quảng Ngãi năm 2025, lễ cúng máng nước của người Xơ Đăng ở thôn Đăk Rô Gia, xã Kon Đào được tái hiện trang trọng tại Bảo tàng Tổng hợp tỉnh. Không gian bảo tàng như được “đánh thức” bởi tiếng chiêng trầm hùng, mùi rượu cần men lá và những nghi thức mang đậm dấu ấn núi rừng, thu hút đông đảo người dân, du khách và học sinh đến tìm hiểu, trải nghiệm.
Nghi lễ của niềm tin và trách nhiệm
Theo quan niệm của người Xơ Đăng, vạn vật đều có linh hồn. Nguồn nước – nơi bắt đầu của sự sống – càng cần được thần linh che chở. Bởi vậy, lễ cúng máng nước không chỉ để cầu xin nước sạch, mùa màng tốt tươi, mà còn là dịp cộng đồng bày tỏ lòng biết ơn với giàng, với thần nước đã nuôi dưỡng buôn làng qua bao thế hệ.
Già làng A Siếc, người am hiểu phong tục truyền thống, cho biết lễ cúng thường được tổ chức vào khoảng tháng 3 hoặc tháng 11, trước lễ mừng lúa mới. Trước ngày cúng, cả làng cùng nhau dọn dẹp, gia cố máng nước, phát quang lối lên nguồn. Những thanh niên khỏe mạnh đảm nhận việc sửa chữa, bắc máng mới nếu máng cũ hư hỏng. Công việc ấy không chỉ mang tính chuẩn bị nghi lễ, mà còn là cách người Xơ Đăng nhắc nhau về trách nhiệm bảo vệ nguồn nước chung.
Trong nghi lễ, dúi là con vật hiến tế không thể thiếu – biểu trưng cho sự thành tâm dâng lên thần linh. Ngày cúng chính, dân làng tập trung tại máng nước. Già làng làm lễ báo với thần linh, vẩy nước thiêng để xua đi những điều không may, rồi dẫn đầu đoàn người lên tận đầu nguồn.
Lời khấn vang lên mộc mạc mà sâu lắng, gửi gắm ước mong rất đỗi đời thường: dân làng khỏe mạnh, nước không cạn, cuộc sống yên lành. Con vật hiến tế được đưa quanh nguồn nước trong sự trang nghiêm. Những động tác quét nước, vẩy nước, tung tre hỏi ý giàng… đều mang ý nghĩa giao hòa giữa con người và thế giới siêu nhiên. Khi một thanh tre úp, một thanh ngửa – dấu hiệu thần linh chấp thuận – niềm vui lan tỏa khắp buôn làng.
Trở về làng, nghi lễ tiếp tục diễn ra tại máng nước chung và trong từng gia đình. Những giọt nước đầu tiên được phụ nữ hứng mang về, như mang theo lộc lành cho mỗi mái nhà. Bữa ăn “ăn phép” với cơm và thịt hiến tế khép lại phần lễ, mở ra không khí ấm áp của sự sum vầy.
Khi văn hóa gắn với phát triển bền vững
Sau phần lễ là phần hội – nơi tiếng chiêng ngân vang, điệu múa hòa cùng men rượu cần, kết nối con người với nhau và với cội nguồn văn hóa. Ngày hôm sau, các gia đình cùng dùng nước mới nấu cơm, ủ rượu, chúc nhau sức khỏe, may mắn. Những hành động giản dị ấy cho thấy nước không chỉ được tôn vinh trong nghi lễ, mà còn hiện diện trong từng sinh hoạt đời sống.
Điều đáng quý ở lễ cúng máng nước của người Xơ Đăng là giá trị nhân văn và thông điệp thời đại mà nó mang theo. Đó là ý thức cộng đồng trong việc bảo vệ tài nguyên nước, giữ gìn hệ sinh thái rừng – điều ngày càng có ý nghĩa trong bối cảnh biến đổi khí hậu và suy giảm tài nguyên hiện nay.
Chia sẻ sau khi tham dự lễ cúng, bà Huỳnh Thị Hoa Mai (58 tuổi, phường Cẩm Thành) cho rằng: việc trực tiếp hòa mình vào không gian lễ hội giúp bà cảm nhận rõ hơn sự gắn bó giữa con người và thiên nhiên trong văn hóa Xơ Đăng. Những nghi thức mộc mạc nhưng sâu sắc ấy khiến mỗi người thêm trân trọng nguồn nước và môi trường sống xung quanh.
Việc tái hiện lễ cúng máng nước trong Tuần Di sản văn hóa Quảng Ngãi năm 2025 không chỉ góp phần bảo tồn một di sản văn hóa phi vật thể giàu bản sắc, mà còn tạo cơ hội để các dân tộc anh em trong tỉnh hiểu hơn về đời sống tinh thần của người Xơ Đăng. Từ đó, lan tỏa thông điệp gìn giữ văn hóa truyền thống gắn với phát triển bền vững – đúng với tinh thần mà Tạp chí Văn hóa và Phát triển luôn hướng tới.
