Mở đầu bài viết bàn về người có học, Phạm Đình Hổ viết: “Trong sách có những bậc thánh hiền như vua Vũ hễ nghe được ai bảo cho lời hay thì vái tạ, ông Chu Công đi giày xích tích khoan thai coi ra bộ khiêm tốn nhã nhặn, thầy Nhan Tử không dám tự đắc mình là giỏi, có tài thực mà vẫn coi như không”.
Những nhân vật được Phạm Đình Hổ đều là những bậc hiền tài xưa của Trung Quốc. Đạo đức và tài của họ đã vang xa ra bốn biển. Thế nhưng, tất cả họ đều rất khiêm tốn, nhã nhặn.
Đó đều là những bậc hiền đức, là những vị thánh cho người đời sau noi theo. Thế nhưng, theo như Phạm Đình Hổ, thì thời ông (mà nay ta cũng nghiệm đến thời ta), thì việc khiêm tốn dường như không còn.
Phạm Đình Hổ phê phán: “Đời nay, những kẻ chỉ học lỏm được mấy câu mép, nào có quan thiết gì đến đạo tu, tề, trị, bình, thế mà đã ngang nhiên tự đắc. Đó là những kẻ thiểu phu tục tử. Không kể chi những kẻ tài học hèn mọn, không thể ví được với trời xanh; giả thử quả thật học có giỏi giang chăng nữa, thì cũng chỉ đủ để vinh thân phì gia và làm cho họ hàng được nhờ mà thôi, chứ có ích chúa lợi dân gì cho người đời cậy đâu. Huống chi học thuật đã bất chính, đến khi ứng dụng ra đời thì chỉ làm hại cho thiên hạ, đáng để cho người ta trách mắng, chứ còn lên bộ kiêu căng với ai?
Ta thường thấy những anh hủ nho, những chú trò ngông, mới học được một nghề mọn gì đã khoe khoang tự đắc rằng nay mai làm nên đến chức trọng quan sang, về sau rốt cục lại suốt đời dở dang, chẳng làm nên công cán gì. Bấy giờ mới oán trách tạo vật bất công, đổ tội cho quan trên không biết kén dùng đến mình.
Thường thường họ làm thơ từ oán trách, thậm chí lại chê kẻ nọ, bác kẻ kia, bảo đều là bọn đi thậm thụt van nài luồn lọt cầu cạnh mà làm nên, chứ không phải là thực tài thực học. Ấy, những kẻ chỉ biết trách người mà không biết xét mình như thế, thực đáng thương thay!”.
Những gì Phạm Đình Hổ bàn cách nay đã xa, nhưng ngẫm lại những lời ông nói, còn đó những bài học đắt giá cho chúng ta, nhất là những người có học, mà ta còn gọi là trí thức, để thấy để soi mà sửa mình.
