Quả thật, tư tưởng bài thơ toát lên chính từ cái ý sâu xa này. Đọc xong bài thơ và ngẫm nghĩ thì thấy đồng đội và bối cảnh trận địa Năm mươi sáu ngày đêm bom gầm pháo giội đã được nhà thơ dùng làm cái nền, nơi con người kề bên cái chết vẫn đồng tâm nhất trí chiến đấu giữ cho được từng thước đất thiêng liêng của Tổ quốc. Những người chiến sĩ bình thường, những người lính không có chiến công đặc biệt đến tận hôm nay, sau 66 năm, vẫn không thể quên từng tấc đất thấm máu của đồng đội. Biết bao chiến sĩ, những người đã nằm xuống nơi đây và những người đang sống, cùng với nhân dân cả nước đã “chụm lại thành hòn núi cao” làm nên chiến thắng chấn động địa cầu (7/5/1954). Cái giá của từng thước đất hàm chứa trong đó là sự hy sinh của đồng đội. Hy sinh để giữ từng thước đất – đó là một sự đóng góp làm nên vinh quang. Ý thơ đậm đặc khiến người đọc thấy lộ ra sự hy sinh ở đây vô cùng ý nghĩa. Và trong thơ hình ảnh anh bộ đội cụ Hồ sáng lên, lấp lánh. Họ biết “chia nhau cái chết”, biết chia nhau cả cái vinh quang được hy sinh vì đất nước – đó là sự hy sinh đầy ý nghĩa khi cần thiết. Nếu có ai đó muốn tạc tượng hình ảnh Người lính Điện Biên trên đồi Him Lam, trên cứ điểm A1 hay giữa lòng một trận địa nào đó ở Điện Biên Phủ thì hình tượng này đã có sẵn trong thơ Chính Hữu rồi – đó là ý tưởng có thể mách bảo cho nhà điêu khắc: Một bàn tay chưa rời báng súng/ Chân lưng chừng nửa bước xung phong. Đó chính là hình ảnh anh bộ đội cụ Hồ Những con người mỗi khi nằm xuống/ Vẫn nằm trong tư thế tiến công! Những hy sinh cao cả đó của các anh nhất định thế hệ ngày nay và thế hệ mai sau không bao giờ quên.
Là nhà thơ nhưng cũng là người trong cuộc nên từ trong trái tim nhà thơ-chiến sĩ Chính Hữu đã in sâu những hình ảnh anh hùng của đồng đội. Nhà thơ nói đến một người - không thần tượng hoá con người đó - để nhớ đến rất nhiều người. Đây chính là bút pháp tài tình khắc hoạ tính cách điển hình của người lính Điện Biên: Khi bạn ta/ lấy thân mình đo bước/ Chiến hào đi/ Ta mới hiểu/ Giá từng thước đất.
Chiến hào trong bài thơ nằm trong lòng đất không vô tri vô giác mà đó là cuộc sống của những con người trong trận quyết đấu giữ từng tấc đất vẫn luôn sẵn sàng đương đầu với cái chết và luôn nghĩ đến đồng đội. Họ chính là Đồng đội ta / là hớp nước uống chung/ Nắm cơm bẻ nửa/ Là chia nhau một trưa nắng, một chiều mưa/ Chia khắp anh em một mẩu tin nhà. Đó cũng là chiến hào ở trận địa mặc dù có hình thù góc cạnh cụ thể, nhưng lại có đời sống riêng, nơi che chở và nơi chôn cất những chiến sĩ có tên và không tên dọc theo hai bên đường phát triển của chiến hào. Đọc thơ ta thấy chiến hào và những người lính hình như hôm nay vẫn đang vận động theo chiến hào để tiến đánh các cứ điểm - tất cả hiển hiện trước mắt ta đã hoà vào một, trở thành biểu tượng quyết đánh giặc giữ lấy mảnh đất thiêng liêng của Tổ quốc ở miền Tây Bắc: Bên trái: Lò Văn Sự/ Bên phải: Nguyễn Đình Ba/ Những đêm tiến công, những ngày phòng ngự/ Có phải các anh vẫn còn đủ cả/ Trong đội hình đại đội chúng ta? Các anh đã nằm xuống nhưng ở đâu đây tiếng các anh vẫn giục giã kêu gọi mỗi người lính Điện Biên hãy tiến công:
Trận địa là đây,
Trận địa sẽ không lùi nửa thước,
Không bao giờ, không bao giờ để mất
Mảnh đất
Các anh nằm.
Giữa“bom gầm pháo giội” những người lính Điện Biên vẫn sống bên nhau những giây phút đầy ắp tình người ngay trong chiến hào của trận địa. Thế hệ hôm nay không bao giờ quên các anh và chiến công của các anh, đúng như Olga Bergoldt, nhà thơ nữ của Liên Xô trước đây đã từng viết về cuộc Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, tri ân các chiến sĩ Hồng quân: “Không ai bị lãng quên, không điều gì bị lãng quên”,
Bài thơ khép lại với dư âm: Không bao giờ để mất/ Mảnh đất các anh nằm đã tạc vào lòng người dân Việt Nam hôm nay và muôn đời sau:
Một bàn tay chưa rời báng súng
Chân lưng chừng nửa bước xung phong!
(Bài viết của Nguyễn Xuân Hòa)
GIÁ TỪNG THƯỚC ĐẤT
Thơ của Chính Hữu
Năm mươi sáu ngày đêm bom gầm pháo giội,
Ta mới hiểu thế nào là đồng đội.
Đồng đội ta
là hớp nước uống chung
Nắm cơm bẻ nửa
Là chia nhau một trưa nắng, một chiều mưa
Chia khắp anh em một mẩu tin nhà
Chia nhau đứng trong chiến hào chật hẹp
Chia nhau cuộc đời, chia nhau cái chết.
Bạn ta đó
Ngã trên dây thép ba tầng
Một bàn tay chưa rời báng súng,
Chân lưng chừng nửa bước xung phong.
Ôi những con người mỗi khi nằm xuống
Vẫn nằm trong tư thế tiến công!
Bên trái: Lò Văn Sự
Bên phải: Nguyễn Đình Ba,
Những đêm tiến công, những ngày phòng ngự,
Có phải các anh vẫn còn đủ cả
Trong đội hình đại đội chúng ta ?
Khi bạn ta
lấy thân mình
đo bước
Chiến hào đi,
Ta mới hiểu
giá từng thước đất,
Các anh ở đây
Trận địa là đây,
Trận địa sẽ không lùi nửa thước,
Không bao giờ, không bao giờ để mất
Mảnh đất
Các anh nằm.
1954-1961
