Tháp nước Hàng Đậu

Việt Cường

13/11/2022 19:18

Theo dõi trên

Đến tận bây giờ vẫn có người nhầm lẫn gọi là Bốt Hàng Đậu.

thap-nuoc-hang-dau-1668341841.jpg
 

 

      Tọa lạc vào đúng vùng giáp ranh giữa hai quận Ba Đình và Hoàn Kiếm, là cửa ngõ từ phía Bắc Hà Nội đi vào khu phố cổ. Nằm giữa tâm điểm của sáu đường phố xòe ra như những giẻ quạt khổng lồ mang tên Phan Đình Phùng, Hàng Cót, Hàng Giấy, Hàng Đậu, Hàng Than và Quán Thánh; ở cái đỉnh tụ lại của chúng, nghiễm nhiên hình thành một quảng trường nhỏ nhắn, tiếp cận ngay với đầu một vườn hoa mang tên Vạn Xuân, mà trước kia dân chúng quen gọi là vườn hoa Hàng Đậu. Nơi đây sừng sững mọc lên một công trình kiến trúc đã có tuổi thọ đáng nể: 128 năm, vắt qua 3 thế kỷ XIX, XX, XXI.

       Đó là Tháp nước Hàng Đậu được xây dựng năm 1894 (trước cả thời gian xây dựng cầu Long Biên), theo thuật ngữ trong hệ thống cấp nước, người Pháp gọi là Đài Đầu vì nó ở điểm đầu của mạng lưới đường ống cấp nước cho thành phố. Nhưng nó còn mang thêm nhiều danh xưng nữa phản ánh mối thiện cảm mà công chúng tặng cho như: Két nước Hàng Đậu, Tháp nước tròn Hàng Đậu, Nhà máy nước tròn, Đài nước Quán Thánh, Nhà tròn Quán Thánh và đặc biệt còn một lầm lẫn hài hước của nhiều người, gọi là Bốt Hàng Đậu. Cái tên Bốt Hàng Đậu này không oan lắm vì trông dáng dấp bên ngoài cùng vật liệu xây dựng và màu sắc xanh xám cộng với 54 cái cửa sổ rất hẹp và cao y như những cái lỗ châu mai của đồn bốt thực dân đã dăng đầy nội ngoại thành Hà Nội và các vùng phụ cận thời bấy giờ. Bốt Hàng Đậu thực ra là tên gọi đồn cảnh sát ở đầu phố Hàng Giấy, đối diện với tháp nước, nay là trụ sở Công an phường Đồng Xuân, cũng tương tự như Bốt Hàng Trống, nay là trụ sở Công an quận Hoàn Kiếm: Bốt Khâm Thiên, nay là trụ sở Công an quận Đống Đa.....

       Chữ Bốt là gì? Chắc chắn là không phải tiếng Việt rồi. Nó vốn là chữ Poste rồi Việt hoá thành chữ bốt. Ngày trước dân chúng còn gọi là bót hoặc bóp. Đồn bốt hay đồn bót là chỉ những nơi Pháp đóng quân. Vậy nói bốt là phải hiểu nó là cái đồn chứ không phải hiệu sách, hiệu ăn hay hiệu tạp hoá.... và càng không thể là ĐÀI ĐẦU trong hệ thống truyền tải nước. Từ bốt có thể sử dụng linh hoạt hơn để chỉ một cái trạm nhỏ, như trạm biến thế điện, cũng gọi là bốt điện. Hoặc một trạm kiểm soát người qua lại như bốt đầu cầu, bốt Cầu Giấy, bốt Yên Phụ.... Cái Đài đầu này người Pháp gọi là Chateau d'eau, bên cạnh đấy có một đồn cảnh binh, người Pháp goi là Poste (người mình phát âm là Bốt, Bót hay còn gọi Bóp). Nên khi nói Bốt Hàng Đậu là để chỉ cái đồn của cảnh binh ở gần đấy chứ không chỉ cái Tháp nước tròn.

      Tháp nước Hàng Đậu cùng với toàn bộ hệ thống cấp nước sạch có thể nói là công trình ghi dấu sự văn minh đầu tiên làm thay đổi bộ mặt đô thị của Hà Nội. Trước đó, mặc dù là ở chốn kinh kỳ nhưng người Hà Nội vẫn quen dùng nước giếng đào và nước sông, hồ, ao vốn rất dầy đặc lúc bấy giờ. Đặc biệt là sau cái chết của viên Tổng trú sứ dân sự Paul Bert vì mắc bệnh kiết lỵ, nên việc phải có hệ thống cấp nước sạch ở Hà Nội là cấp thiết.

       Tháp nước Hàng Đậu hình trụ tròn, cao trên 25m với mái chóp nhọn cùng với cột thu lôi vươn lên trời xanh, như khoe cái mã ngoài bằng đá hộc và xi măng cốt thép. Nghe đâu đá này lấy ra từ vụ phá bỏ Thành Hà Nội của chính quyền Pháp rồi qua tay một bà cô tên là Tư Hồng thu gom mà nên.

thap-nuoc-hang-dau2-1668341841.jpg
 

       Để tránh cái cảm giác nặng nề do chất liệu xi măng đá hộc gây nên, nhà thiết kế cũng cố gắng bao phủ mặt ngoài công trình bằng các giải pháp tạo hình thẩm mỹ bắt mắt: các vòm cửa hình vòng cung, các mô-típ trang trí sắt uốn, các đường diềm phân tầng, các hình kỷ hà vuông tròn tiếp nối chạy vòng quanh thành những giải phân tầng nhẹ nhõm.

Đặc biệt là ở tầng 1, ngoài 17 cửa sổ, còn một cổng ra vào mà hai cánh cổng là hai giải pháp trang trí được sử dụng quen thuộc ở các công trình xây dựng trong nước, ở chính quốc (Pháp) và trên thế giới thời đó.

      Giải pháp sử dụng vòm cuốn trên trán cửa và nhắc lại thành một nhịp liên tục chạy vòng quanh khối kiến trúc tầng 1, kết hợp một hệ thống cột đỡ theo dạng thức cột đá Hy Lạp cổ: cột dorique (dạng cột này là đơn giản nhất trong 3 dạng thức: dorique, ionique và corinthien). Hàng cột dorique này chỉ sử dụng nơi tầng 1 và đỉnh của chúng cũng là bệ đỡ cho những vòng cung nhắc lại vòng cung cửa sổ, là điểm dừng cho những vòng cung cửa sổ và điểm dừng cho nhịp nhỏ trong cả hệ thống nhịp lớn chạy quanh chu vi công trình.

      Từ tầng 2 cho đến tầng 4 áp mái, cột dorique chỉ còn là những dải phân cách cho chiều thẳng đứng công trình, bề ngang cột thì vẫn tương đương với các cột tầng 1 nhưng càng lên cao càng mỏng dần kết hợp với những dải viền chu vi phân tầng tạo nên những mô-tip cục bộ, càng lên cao càng giảm bóng để cho nhẹ bớt cảm thức áp đảo.

       Kết thúc giải pháp thiết kế trang trí toàn thể, nơi tầng 4 áp mái, nhà thiết kế đã cho chạy một đường diềm vòng quanh công trình bằng 18 tổ hợp hình kỷ hà: vuông, tròn kế tiếp nhau vừa để kết thúc vừa để nhắc lại nét khắc cuối cùng đã được sử dụng nơi tầng 1.

       Công năng của Tháp nước Hàng Đậu là tiếp nhận nước từ nhà máy nước Yên Phụ, nước được đưa lên két nước chứa trên tầng cao nhất của tháp để tạo thế năng đưa vào hệ thống ống dẫn tới khu trung tâm thành phố. Nước sạch chủ yếu cấp cho sinh hoạt của các công sở của bộ máy cai trị, các dinh thự của người Pháp sau đó mới đến các khu phố cổ của dân bản địa mà chủ yếu là đến các vòi nước công cộng.

       Sau ngày Tiếp quản Hà Nội, chúng ta vẫn sử dụng hệ thống đường ống cấp nước sạch cho Hà Nội bằng hệ thống đường ống có sẵn từ thời Pháp thuộc. Tới những năm 1960, chức năng chính của tháp nước mới ngừng khi nâng cấp nhà máy nước Yên Phụ và thay đổi công nghệ truyền dẫn nước sạch. Tuy nhiên, ống ngầm phía dưới tháp hiện vẫn nằm trong hệ thống tuyến ống truyền dẫn nước của thành phố.

thap-nuoc-hang-dau3-1668341841.jpg
 

       Trải qua bao vật đổi sao dời suốt chặng dài tồn tại, Tháp nước Hàng Đậu cũng không tránh khỏi có lúc thăng lúc trầm, có lúc bị bỏ quên trong nhếch nhác, có lúc bị chuyển đổi chức năng làm quán nhậu, song may mắn thay đến ngày nay nó đã được trở lại với dáng vẻ đĩnh đạc ngày xưa. Bây giờ tuy không còn công năng chứa nước và cấp nước, song nó lại tồn tại như một vật chứng, một chứng tích một thời nô lệ và độc lập, áp bức và giải phóng.

       Tháp nước Hàng Đậu vẫn đứng đó, từng chứng kiến bao cảnh đời: đón đoàn quân cách mạng qua cầu Long Biên vào tiếp quản Thủ đô, tiễn đưa tên lính cuối cùng của quân đội Pháp lên cầu Long Biên rút khỏi Hà Nội, chứng kiến cảnh đạn bom dội xuống quanh mình, những mảnh rốc két vung vãi khắp nơi, rơi cả xuống mái tôn.

       Rồi những ngày Tết Âm lịch, từng đoàn xe ô tô, xe ngựa kéo đến từ ga đầu cầu, từ các ngả đường, chất chứa bao nhiêu hoa Tết, đủ chủng loại, đủ sắc màu, đậu lại quanh đây để chờ đem vào chợ hoa Hàng Lược.

        Ngoài Tháp nước Hàng Đậu, Hà Nội còn một tháp nước tròn nữa được xây dựng với cùng thiết kế và kích thước đặt ở khu vực gần nhà thương Đồn Thủy (nay là bệnh viện Quân y 108), nay thuộc khuôn viên xí nghiệp kinh doanh nước sạch quận Hoàn Kiếm, nó nằm khuất trong phố Đinh Công Tráng với cái tên Tháp nước Đồn Thủy chứ không ai gọi nhầm là Bốt Đồn Thủy.. Người Hà Nội gọi hai tháp nước này là "Hai người anh em sinh đôi".

 

(Viet Cuong Sarraut khảo cứu và biên tập)

Bạn đang đọc bài viết "Tháp nước Hàng Đậu" tại chuyên mục Nghiên cứu. | Hotline: 08.4646.0404 | Email: toasoan@vanhoavaphattrien.vn