Di sản văn hóa – ký ức sống của một dân tộc
Di sản văn hóa không chỉ là những đình chùa, di tích cổ, làn điệu dân ca hay trò chơi dân gian… mà còn là hệ giá trị, lối sống, tập tục, tâm thế của một cộng đồng. Nó chính là “căn cước mềm” của một quốc gia, giúp phân biệt, nhận diện và khẳng định vị trí trong bức tranh đa sắc của thế giới.
Nhìn lại, chúng ta có thể tự hào về kho tàng đồ sộ: từ nhã nhạc cung đình Huế, ca trù, quan họ, hát xoan, đến các làng nghề truyền thống, kiến trúc cổ, văn học dân gian, lễ hội dân tộc... Việt Nam đã có hàng chục di sản được UNESCO ghi danh. Thế nhưng, điều đáng lo là không ít trong số đó đang đứng trước nguy cơ mai một.
Khi hội nhập không còn là lựa chọn
Hội nhập là xu thế tất yếu. Nó mang lại cơ hội phát triển kinh tế, giao lưu văn hóa, nâng cao vị thế đất nước. Nhưng cùng với đó là luồng sóng mạnh mẽ của văn hóa ngoại lai tràn vào, làm xói mòn không ít giá trị bản địa. Những khu phố cổ bị thương mại hóa, các lễ hội truyền thống bị biến tướng thành “sân khấu du lịch”, không ít làng nghề bị bỏ hoang, không còn người nối nghiệp...
Trong khi giới trẻ ngày càng quen thuộc với nhạc Âu Mỹ, phim Hàn Quốc, đồ ăn Nhật, thì lại lơ mơ với những làn điệu dân ca quê mình. Một khảo sát gần đây tại các trường đại học cho thấy: chưa đến 30% sinh viên có thể hát trọn vẹn một bài dân ca quê hương.
Đó không phải là lỗi của hội nhập, mà là vấn đề của cách ta chuẩn bị để bước vào hội nhập. Hội nhập không đồng nghĩa với hòa tan. Một nền văn hóa yếu thì càng dễ bị lấn át, đánh mất chính mình.
Cách nào để gìn giữ giữa hội nhập?
Không phải cứ trưng bày là bảo tồn. Không phải cứ “vào danh sách di sản” là đã an toàn. Bảo tồn văn hóa phải đi liền với đời sống, phải “sống” trong lòng cộng đồng. Và càng trong bối cảnh hội nhập, việc bảo tồn càng cần một tư duy mới: chủ động, sáng tạo và biết “cùng đi với thời đại”.
Một số mô hình gần đây cho thấy sự chuyển động tích cực: Nhã nhạc cung đình Huế không chỉ vang lên trong các chương trình lễ hội cố định, mà được đưa vào giảng dạy cho thiếu nhi; Ca trù, quan họ được trẻ hóa bằng các câu lạc bộ thanh thiếu niên; Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được tôn vinh qua các Festival kết hợp trình diễn và giáo dục văn hóa…
Đặc biệt, các nền tảng số đang mở ra cơ hội lớn. Các kênh YouTube giới thiệu di sản văn hóa, các triển lãm ảo, bảo tàng trực tuyến, ứng dụng số hóa trò chơi dân gian… đang giúp thế hệ trẻ tiếp cận gần gũi, dễ hiểu và thích thú hơn với di sản.
Một số dự án như “Ký họa di sản” của các nhóm họa sĩ trẻ, “Thổi hồn Việt” qua thời trang ứng dụng chất liệu truyền thống, hay đưa nghệ thuật tuồng, chèo lên nền tảng TikTok… là minh chứng cho việc di sản không hề cũ kỹ nếu được đặt đúng chỗ.
Không chỉ là bảo tồn, mà còn là phát triển
Điều cần nhấn mạnh: bảo tồn không có nghĩa là đóng khung trong quá khứ, mà là phát triển có chọn lọc từ gốc rễ văn hóa. Một sản phẩm văn hóa truyền thống có thể được làm mới, sáng tạo, thương mại hóa – nếu vẫn giữ được hồn cốt.
Đã có những thương hiệu thời trang Việt gây tiếng vang quốc tế khi đưa họa tiết Đông Sơn, lụa Hà Đông, kỹ thuật thêu truyền thống vào các sàn diễn hiện đại. Các bộ phim Việt mang hơi thở dân gian như “Tấm Cám”, “Mắt Biếc”, “Đảo của dân ngụ cư”… vừa đạt giá trị nghệ thuật, vừa giới thiệu bản sắc ra thế giới.
Ở góc độ quản lý, cần một chiến lược bài bản hơn, không chỉ là bảo tồn “cho có” mà đặt văn hóa vào đúng vị trí – là nền tảng tinh thần, là sức mạnh mềm cho quốc gia. Việc xây dựng cơ chế khuyến khích nghệ nhân, hỗ trợ làng nghề, đưa giáo dục văn hóa vào học đường, hay định hướng sáng tạo nội dung văn hóa số… đều cần được đẩy mạnh.
*
Giữ được di sản văn hóa giữa dòng hội nhập là giữ được linh hồn dân tộc giữa thế giới đa dạng và phức tạp. Đó không phải là một cuộc chạy đua với thế giới, mà là hành trình đi sâu vào chính mình, để khi bước ra, ta vẫn là ta – với tất cả sự giàu có, khác biệt và đáng tự hào.
Bảo tồn không chỉ là giữ lại, mà là làm sống lại. Và chỉ khi văn hóa sống trong lòng người, trong từng hành vi, từng sáng tạo, từng hơi thở hiện đại – thì lúc đó, di sản không còn là bảo vật ngủ quên, mà là nguồn lực đi cùng dân tộc vào tương lai.
