Hang đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia và được xây dựng bảo tồn rất tốt. Hàng năm, Hang được hàng ngàn lượt khách trong và ngoài nước đến thăm viếng và nghiên cứu.
Điều đặc biệt là chính cựu sinh viên khoa sử khóa 13 Hà Hùng Tiến trong lần đi thực tập thám sát khảo cổ học năm 1968 đã phát hiện ra di tích lịch sử Hang đá Xóm Trại và đến năm 1970 công bố trên tuần báo Văn hóa nghệ thuật.
Đã nhiều năm nay, di tích lich sử Hang đá Xóm Trại được Tiến sĩ Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á cũng là một trong những cựu sinh viên khoa sử khóa 13 Đại học tổng hợp Hà Nội cũ – người trực tiếp khai quật, nghiên cứu và hỗ trợ kinh phí chăm lo bảo tồn Hang này.
Cuối năm 2014, TS Nguyễn Việt là một trong những người sáng lập “Câu lạc bộ Bạn của những người yêu mến Văn hóa Hòa Bình” đã đứng ra kêu gọi bạn bè và các nhà hảo tâm yêu mến Di sản dân tộc đóng góp hơn chục triệu đồng mua nguyên vật liệu và công thợ để khắc phục triệt để tình trạng đá lở và tu sửa lại ngôi am chùa đã bị đá rơi làm hư hại.
Di tích Hang đá Xóm Trại nằm ở trung tâm của vùng Mường cổ (Mường Vang- là một trong Mường nổi tiếng ở Hòa Binh- “Nhát Bi, Nhì Vang, Tang Thàng, Tứ Động”). Từ thành phố Hoà Bình theo quốc lộ 6 đến ngã ba Mãn Đức, đi theo đường 12A đến ngã ba Xưa, rẽ trái theo đường 12B khoảng 8km, rẽ trái theo đường liên xã đi Tân Lập khoảng 4km là đến di tích.
Hang đá Xóm Trại nằm trên độ cao 15m so với mặt thung lũng, cửa hang rộng 8m quay theo hướng Đông hơi chếch Bắc 600, hang ăn sâu vào trong 13m; cửa hang cao 10m. Cửa có hình vòng cung trong hang sáng sủa, thoáng đãng, ánh sáng có thể lọt vào tận đáy hang. Hang đá Xóm Trại là nơi tìm thấy vết tích nền văn hóa Hoà Bình sớm nhất lưu vực sông Hồng.
Cách đây không lâu, các nhà khảo cổ học thuộc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á đã phát hiện tiếp hệ thống dấu mòn đi lại của người nguyên thuỷ ở ngách hang phía bắc tại hang Xóm Trại (xã Tân Lập, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hoà Bình).
Trước đó, di tích Hang đá Xóm Trại được đoàn cán bộ của Viện Khảo cổ học Việt Nam tiến hành khai quật lần đầu vào tháng 7/1980. Hơn 30 năm với các cuộc khai quật lớn, các nhà khảo cổ đã tìm thấy hơn hàng nghìn hiện vật, bao gồm một số xương động vật các loại và vô số vỏ ốc, công cụ đá: 1150 chiếc đều được chế tác từ đá cuội, được ghè đẽo cẩn thận quanh rìa tạo hình dáng ổn định. Phần lớn được ghè đẽo một mặt, vỏ cuội còn giữ nguyên cả hai mặt, phát hiện được 22 công cụ mài lưỡi, trong đó gồm 1 đục và 21 rìu; Công cụ xương: 25 chiếc, phân bố ở các độ sâu khác nhau trong đó chủ yếu là các loại đục hay công cụ đào bản rộng. Những công cụ loại này là những mảnh xương ống lớn, phần lưỡi được mài mỏng. Có một mũi nhọn tròn được mài nhẵn toàn thân giống như mũi tên; Mảnh gốm: thu nhặt được một số mảnh gốm ở lớp vỏ ốc bị xáo trộn trên mặt hang. Ngoài mặt, vài mảnh gốm trang trí văn hoa khắc vạch phức tạp thuộc giai đoạn muộn, một số mảnh gốm thô dầy trang trí văn thừng có niên đại sớm hơn.
Trong di tích Hang đá xóm Trại, ngoài các hiện vật bằng đá, xương, sừng, gốm còn thu được khá nhiều các tàn tích các vỏ nhuyễn thể và thực vật. Đặc biệt là đã tìm thấy xương người có niên đại 17.000 năm. Di tích của người Mường cổ xưa để lại có một chiếc bếp được xếp bởi ba hòn đá lớn, khá đẹp và điển hình với đống tro tàn màu đỏ sậm, các mảnh vỏ trấu, hạt thóc và một số hạt gạo cháy dở nằm ở độ sâu khoảng 80cm. Các nhà khảo cổ còn phát hiện ra lối đi cổ có niên đại hàng vạn năm cách ngày nay. Việc phát hiện ra lối đi cổ tại Hang đá Xóm Trại có niên đại hàng vạn năm cách ngày nay, chứng tỏ Hang đá Xóm Trại vừa là nơi cư trú lâu dài, vừa là công xưởng để chế tác công cụ của cư dân Văn hoá Hoà Bình. Việc phát hiện được các hạt gạo, vỏ trấu trong tầng văn hoá của Hang đá Xóm Trại có thể là một minh chứng vật chất về một nền nông nghiệp trồng lúa nước sơ khai ở thời Văn hoá Hoà Bình. Các nhà khảo cổ vẫn chưa hoàn toàn giải mã hết những bí ẩn lưu giữ tại hang đá Xóm Trại.
Đến hang đá Xóm Trại, chúng ta sẽ được trở về với cuộc sống của người Mường cổ xưa trong lòng hang đá. Đi theo lối đi cổ 21 ngàn năm tuổi, tay chạm vào những lớp vỏ ốc dày, khơi dậy trong ta trí tò mò và khát khao muốn khám phá. Lòng hang đá Xóm Trại khá rộng, phía trên, vòm hang chia thành ba ngăn, ngăn giữa cao nhất với hai hốc lõm vào như hai quả trứng gà khổng lồ dính liền. Phía dưới là một bãi đất đá lẫn với vỏ ốc khá bằng phẳng, nơi tìm được xương người có niên đại 17.000 năm, chúng ta sẽ được ngắm toàn cảnh "ngôi nhà" 2 vạn tuổi đã được tái hiện.
Đến với di tích Hang đá Xóm Trại, chúng ta sẽ có điều kiện tham quan tìm hiểu về không gian văn hoá dân tộc Mường và một khung cảnh thiên nhiên tuyệt vời của thung lũng Mường Vang, một trong bốn Mường lớn của tỉnh Hoà Bình. Đây là một trong những địa điểm du lịch tâm linh, thám hiểm độc đáo. Tiếc rằng tỉnh Hòa Bình chưa chú trọng đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng, nhất là đường giao thông đi vào khu di tích lịch sử nổi tiếng này để thu hút du khách trong nước và quốc tế.
VXB
