Đi trên cánh đồng di sản

Ở Hà Nội, các vùng Ba Vì, Thạch Thất được coi là “thủ phủ của đá ong”. Những vỉa đá ong tồn tại cùng triệu triệu năm lịch sử trái đất, theo đó là những nền văn minh phát triển từ thượng cổ. Một khối lượng lớn di sản văn hóa vật thể và phi vật thể quý báu ở Hà Nội như đình, chùa, đền miếu, và cả ngôi làng cổ Mông Phụ ở Đường Lâm có kiến trúc từ đá ong. Thế nên, sẽ không ngạc nhiên khi nói vùng đất Thượng Lâm – Đồng Tâm ở Mỹ Đức là xứ sở đá ong, bởi loại nguyên liệu tự nhiên và thông minh này hiện diện rất rõ nét trong đời sống của người dân qua những ngôi nhà, những bờ tường bao quanh xóm làng.

Vì thế, khi chúng tôi đặt câu hỏi: “Tại sao những cổ vật là trống đồng Miếu Môn I, trống đồng Miếu Môn II được tìm thấy ở ngôi làng này hơn 70 năm về trước lại bị vùi trong lòng đất, liệu có phải do sự sụt lún địa chất hay không?” Ông Nguyễn Bá Thúy, người đã nhiệt tình đưa chúng tôi đến thăm và tìm hiểu về mảnh đất mà chúng tôi tự đặt tên là “cánh đồng di sản” này nói: Chỉ cần đào sâu chừng 60 đến 70 cm từ mặt đất xuống là ta có thể gặp đá ong rồi, khó có thể do sụt lún địa chất, chỉ có thể do lũ lụt, một trận lụt lớn nào đó trong lịch sử ngàn năm qua đã vùi chôn cổ vật, những bảo vật đã tìm thấy và có thể sẽ còn tìm thấy.

Tôi muốn gọi nơi này là “Cánh đồng di sản”, bởi nơi đây người ta có thể… vấp phải di sản khi ra đồng, có thể nhặt được cổ vật chỉ sau một cơn mưa. Trống đồng Miếu Môn (còn gọi là trống Thượng Lâm) ngày nay luôn đứng trong top đầu những trống đồng cổ xưa nổi tiếng nhất. Là một trong những trống đồng lớn và còn vẹn nguyên khi được khai quật, trống đồng Miếu Môn I được coi là kiệt tác của nền văn minh Việt cổ. Ấy vậy, lại không nhiều thông tin về trống đồng Miếu Môn trên internet, ngoài vài dòng sơ sài: "Còn về di tích khảo cổ thì chính tại vùng này đã khai quật hai trống đồng loại 1 Hê-gơ, tuổi dư hai ngàn năm, được đặt tên là trống Miếu Môn I và Miếu Môn II.”(quansuvn.net) Hay: “Viện bảo tàng Lịch sử Việt Nam mua tại thôn Hoành (Miếu Môn) (Mỹ Đức, Hà Tây) tháng 12 năm 1961. Hiện đang được trưng bày tại Viện bảo tàng Lịch sử Việt Nam” (kienthuc.net.vn).

Trống đồng Miếu Môn I chính là đã được người ta …vấp phải khi đi làm đồng. Vào khoảng những năm từ 1946 đến 1956, một người nông dân, (theo ông Nguyễn Bá Thúy, thì tên người nông dân đó là Tư Nghệ) trên đường ra đồng đã vấp phải một vật cứng. Tiện cây cuốc trên vai, ông định nẫy bỏ vật cứng đó để người khác không vấp phải nó nữa. Nhưng ông đã phát hiện ra “nó” rất lạ và lớn, nên về làng gọi người ra đào. Trống đồng Miếu Môn I đã được khai quật. Về sau, nhà nước mang đi, trả lại cho dân làng một trống khác, phiên bản thạch cao. Trống đồng Miếu Môn I phiên bản thạch cao đó ngày nay đang được lưu giữ tại đình làng Hoành. Gần đây, một người dân làm ăn xa đã cung tiến đình làng một trống đồng, được lấy mẫu là bản thạch cao này.

Thật bâng khuâng khi đứng ở con ngõ, xưa có tên là ngõ Quần Long, nơi chiếc trống đồng đầu tiên được phát hiện hơn 70 năm trước. Và cũng chỉ cách vị trí này chừng 40m, trống đồng Miếu Môn II được tìm thấy.

Lần theo trí nhớ của cụ bà Trần Thị Minh năm nay đã 96 tuổi, thì khoảng năm 1965 – 1966, gia đình bà đào một cái giếng để lấy nước sinh hoạt. Hai người thợ đào giếng là Nguyễn Văn Xuyên và Lê Đình Nhung…đã “đào” phải chiếc trống đồng. Trống nằm dưới một khóm chuối, chỉ cách mặt đất một lớp mỏng. Ngay lập tức, người làng đã báo chính quyền và chính quyền đã yêu cầu gia đình bà mang chiếc trống ra ủy ban nhân dân xã. Bà nói: Khi nhà tôi đào được trống đồng, rất đông bà con dân làng đến xem, có thể nói là nô nức.

Nhưng khác với những tò mò háo hức ban đầu của dân làng, số phận của trống đồng thứ hai được tìm thấy ở đây có phần ...kém may hơn chiếc đầu tiên. Ông Nguyễn Bá Thúy cho biết: Khi người làng phát hiện chiếc trống đồng thứ nhất, tôi chưa được sinh ra, nên chỉ nghe các cụ trong làng kể lại. Nhưng chiếc trống đồng thứ hai thì chính tôi đã thấy nó. Khi đó tôi chừng 9, 10 tuổi, đang là học sinh, thường đi học qua ủy ban xã. Mặt trên của chiếc trống đã bị hỏng, nó được để ở trong sân ủy ban xã rất lâu, không ai để ý, không ai quan tâm. Về sau thì người của nhà nước đến mang đi.

Cả hai chiếc trống được tìm thấy đều được đặt tên là “Trống đồng Miếu Môn”, dù nơi phát hiện ra chúng không phải ở Miếu Môn. Chỉ có điều, chiếc trống đồng Miếu Môn II hiện không rõ ở đâu, ông Thúy bảo nghe nói được trưng bày ở bảo tàng nào đó tận trong miền Nam.

Sẽ là không đủ cơ sở khi tôi gọi mảnh đất này là cánh đồng di sản, nếu không được nghe câu chuyện về việc một nhóm “trẻ trâu” cách đây gần 50 năm đã nhặt được cổ vật sau một đêm mưa.

Chúng tôi tìm gặp ông Nguyễn Văn Mạnh, và ông vui vẻ kể: Tôi không sợ, cũng không giấu giếm, vì khi đó chúng tôi chỉ là những đứa trẻ, hoàn toàn không hay biết gì về cổ vật. Đó là khoảng những năm 1973, 1974. Hôm ấy, trên con đường trục (ngày nay là đường tỉnh 429, khi đó diện tích mặt đường chỉ khoảng 5m và chưa được đổ nhựa), ông và nhóm bạn chăn trâu chừng 10 người thấy một vật lạ trồi trên mặt đất. Vốn hôm trước công nhân đường bộ đã dọn dẹp con mương ven đường, hất đất dưới lòng mương lên. Đêm đó một trận mưa rất lớn đổ xuống, và một vật lạ giống như một sợi dây xích với những mắt xích to, dài cỡ sải tay người lớn, đường kính mỗi sợi to bằng chiếc đũa ăn cơm đã lộ trên mặt đất. Cùng với sợi dây còn có một vật hình trụ, thân tròn, hai đầu phẳng, có hoa văn và chữ Nho, màu đen, trong khi tò mò nghịch ngợm, nhóm trẻ làm nứt lớp vỏ đen, bên trong lại là lớp kim loại màu trắng.

Khi nhặt được những vật trên, ý nghĩ đầu tiên của những “trẻ trâu” là …đem đi đổi kẹo. Họ mang tất cả ra Miếu Môn để đổi kẹo ở một quán quen. Nhưng bà chủ quán khi đó từ chối đổi, nói chúng không có giá trị gì. Vì không đổi kẹo được, nhóm trẻ đã chia nhỏ “chiến lợi phẩm” ra, mỗi người giữ chừng 6, 7 cái mắt xích như thế. Còn vật lạ hình trụ có hoa văn và chữ Nho thì dùng để...ném nhau. Ném nhau chán thì lẳng xuống hồ Đồng Sương. Khi đó đang là mùa khô, lòng hồ rút xuống rất sâu. Ngay cả những mắt xích được tách ra khỏi sợi to được chia cũng không mấy ai mang về, có người đã vứt hết đi, có người vứt đi phần lớn, để rồi vài năm sau, họ mới biết đó là ...vàng.

Cổ vật bằng vàng đó là gì? Vật tròn hình trụ có hoa văn và chữ viết kia là gì? Vì sao lại ở trong lòng đất? Và trống đồng nữa. Vì sao trống đồng lại có mặt ở nơi này?

Trong các công trình nghiên cứu về trống đồng, nhiều nhà khoa học cho rằng trống đồng xưa thường do các thủ lĩnh bộ lạc sở hữu. Hoặc vật mà các thủ lĩnh ban thưởng cho các tướng lĩnh, những người có công lớn với cộng đồng. Trống đồng có thể được táng theo chủ nhân khi qua đời.

Người dân nơi đây tin trống đồng đến từ thời Hai Bà Trưng. Mặc dù một số người cho rằng cuối thế kỷ XIX, chiến tranh với giặc Cờ Vàng Hoàng Sùng Anh ở nơi này, những kẻ thua trận đã bỏ lại vũ khí và trống đồng.

Nói đến cuộc chiến của nhân dân nước Việt ta với giặc Cờ Đen và giặc Cờ Vàng cuối thế kỷ XIX, ngay tại mảnh đất này xuất hiện một người anh hùng. Theo ông Nguyễn Bá Thúy, vị anh hùng này là cháu trai cụ tổ dòng họ Nguyễn Bá, tên là Nguyễn Bá Thoan. Khi giặc Cờ Vàng Hoàng Sùng Anh đem quân quấy nhiễu dân ta, cụ đã chiêu binh đi đánh giặc. Về sau, cụ được triều đình nhà Nguyễn phong quan và mất tại kinh thành Huế. Hiện ở thôn Trung Tiến, xã Trần Phú, Chương Mỹ, Hà Nội có ngôi đình thờ cụ, gọi là Đình Hậu, người dân cung kính gọi cụ là Tôn Thần Hậu. Theo họ, cụ Nguyễn Bá Thoan đúng là một vị quan, “danh thơm ngũ tỉnh” nhưng không rõ chức danh của cụ, chỉ biết cụ đã cấp đất, cấp lương cho dân làng để lập Hậu. Cùng với hai ngôi đình thờ hai vị thành hoàng làng là hai vị tướng chống giặc Thục phương Bắc, làng Trung Tiến là ngôi làng đặc biệt ở Hà Nội có tới ba ngôi đình.

Lại nói, trống đồng có mặt trên mảnh đất này từ cuối thế kỷ XIX có lẽ không hợp lý. Bởi nếu tuổi của trống Miếu Môn là trên hai ngàn năm, thì giả thuyết về thời Hai Bà Trưng có vẻ thuyết phục hơn cả. Cũng ngay trên mảnh đất này có đền thờ công chúa Vĩnh Hoa, một nữ tướng của Hai Bà.

Tác giả Hồng Châu trong bài “Di tích Đền Mẫu Quán Trại Sở” trên báo Nhân Dân năm 2021 viết: “Lần theo các thư tịch cổ hiện được lưu trữ tại Viện Thông tin Khoa học xã hội (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), ở Tài liệu FQ0418-Thần tích/Thần sắc xã Thượng Lâm Trang, tổng Viên Nội, phủ Mỹ Đức, tỉnh Hà Đông (trước đây), chép: Thượng Lâm Trang thờ 5 vị tôn thần: Sơn Tinh Đại Vương-thần núi; Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương đều là tướng thời Hùng Duệ Vương; Uy Đức Công-Tướng thời Lý Anh Tông; Vĩnh Hoa Công chúa-Tướng thời Hai Bà Trưng. Bốn vị thần tướng được thờ làm Thành Hoàng Làng tại đình làng, riêng Vĩnh Hoa Công chúa được thờ tại Đền Mẫu Quán Trại Sở.”

Về thành lũy thời Hai Bà Trưng ở địa phận Chương Mỹ, Mỹ Đức, thì người ta còn nhắc tới Lũy Bà Chu Tước (còn gọi là thành Miếu Môn).

Gần đền thờ Vĩnh Hoa công chúa còn dấu vết một thành lũy mà nhân dân địa phương gọi là Lũy Bà Chu Tước. Theo truyền thuyết, bà Chu Tước và em gái là Vân Mộng thông minh mưu trí, sức khỏe phi thường. Thuở ấy nước nhà bị giặc Hán đô hộ, nhân dân rất cực khổ. Hai chị em bà Chu Tước theo Hai Bà Trưng mưu việc lớn. Cũng theo truyền thuyết, Mã Viện từng đánh tới đây, dân lành bị tàn sát, xương chất thành đống, nay còn các xứ đồng: đồng Xương, đồng Tàn...

Đồng Xương, có thể sau này được viết là Đồng Sương, và hồ Đồng Sương, nơi mà ông Mạnh mấy chục năm trước đã ném cổ vật hình trụ xuống nước. Không biết cổ vật đó là gì, tốt hay xấu, song có thể nói một lần nữa vô tình chôn vùi một bí mật về lịch sử vùng đất này.

Rất nhiều câu hỏi được đặt ra quanh cổ vật vô tình bị phá hủy kia. Song, câu trả lời được cho là có lý hơn cả, thì đó là “nhạc voi”. Nếu căn cứ theo những gì đã được lịch sử lưu lại, bà Chu Tước cùng em gái và Vĩnh Hoa công chúa là tướng của Hai Bà Trưng, thì khi ra trận, họ có thể mang theo voi chiến. Cổ vật hình sợi xích bằng vàng kia không thể là trang sức cho người đeo được, vì chúng rất nặng, chỉ có thể là trang sức của voi chiến, mà là voi của chủ tướng. Trống đồng, theo đó, có thể cũng được những nữ tướng này mang ra trận.

Có lẽ, không chỉ hai trống đồng đã được tìm thấy và được trưng bày ở bảo tàng. Theo lời kể của người dân nơi đây, ngoài hai trống đồng Miếu Môn thì còn hơn hai trống đồng nữa đã được khai quật, tiếc là họ không được tận mắt nhìn thấy, nên không thể coi như một sự xác thực. Song việc có những người mang máy dò kim loại tìm về dò tìm, có dấu vết đào bới, mà họ nghĩ là đám người lạ kia đang “dò giun”, nên họ tin rằng mảnh đất họ đang sống chứa một quần thể trống đồng. Hay nói họ đang sống trên một cánh đồng di sản cũng không phải quá lời.

Vùng đất đá ong cổ này, nơi hơn 100 năm trước trong rừng còn có mãnh hổ sinh sống, thời kháng chiến chống Pháp đã ghi dấu chiến thắng đầu tiên mở đầu Chiến dịch Thu Đông của Đại đoàn Đồng Bằng 320... nay là một vùng cư dân trù phú. Một ngày nào đó những huyền tích xa xưa, những bảo vật quốc gia có thể tiếp tục được tìm hiểu, khai phá, để kể cho muôn đời sau những câu chuyện về giá trị văn hóa lịch sử dựng và giữ nước của người Việt.