1. Mở đầu
Lịch sử Việt Nam hiện đại chứng kiến nhiều giai đoạn điều chỉnh địa giới hành chính — sáp nhập, chia tách, rồi lại hợp nhất các tỉnh, thành phố. Đây không chỉ là câu chuyện quản lý nhà nước, mà còn là một quá trình giao thoa và thử thách văn hóa.
Từ những năm 1975–1989, nhiều địa phương từng trải qua việc sáp nhập: Hà Nội với Hà Tây, Bình Trị Thiên, Nghĩa Bình, Hà Nam Ninh, Bắc Thái, Hà Bắc, Hoàng Liên Sơn, v.v. Mỗi đợt sáp nhập đều mang lại những thay đổi về quản lý, kinh tế, xã hội, nhưng đồng thời cũng để lại dấu ấn sâu sắc trong đời sống văn hóa cộng đồng.
Bài viết này tìm hiểu văn hóa trong thời kỳ sáp nhập tỉnh, thành – nhìn từ khía cạnh bản sắc, tâm lý cộng đồng, lối sống và ký ức tập thể. Qua đó, ta nhận ra rằng văn hóa chính là "sợi chỉ đỏ" giữ cho các vùng đất Việt Nam không hòa tan trong những thay đổi hành chính, mà ngược lại – làm giàu thêm cho nhau.
2. Sáp nhập tỉnh, thành – một bối cảnh lịch sử có thật
2.1. Từ sau năm 1975: Sự cần thiết của tái tổ chức hành chính
Sau ngày đất nước thống nhất, yêu cầu quản lý thống nhất lãnh thổ đặt ra. Việc sáp nhập các tỉnh nhỏ được xem là biện pháp để tăng hiệu quả quản lý, phát huy tiềm năng vùng và giảm phân tán nguồn lực.
Ví dụ, năm 1976, ba tỉnh Quảng Bình – Quảng Trị – Thừa Thiên hợp nhất thành tỉnh Bình Trị Thiên; Quảng Nam và Đà Nẵng thành Quảng Nam–Đà Nẵng; Hà Nội và Hà Tây cũng từng hợp nhất một thời gian.
Tuy nhiên, chỉ hơn một thập kỷ sau, nhiều tỉnh lại được tách ra trở lại – không chỉ vì lý do hành chính, mà còn vì tính đặc thù văn hóa – xã hội của mỗi địa phương.
2.2. Khi địa giới thay đổi, văn hóa ở đâu?
Khi sáp nhập, người dân bỗng nhiên "trở thành đồng hương" với những người từng được coi là "hàng xóm khác tỉnh". Những khác biệt về giọng nói, lễ hội, phong tục, cách ứng xử, món ăn, và cả tính cách vùng miền bắt đầu bộc lộ.
Ở Quảng Trị – Huế, người dân từng kể rằng, tuy cùng tỉnh Bình Trị Thiên, nhưng mỗi vùng vẫn "sống theo nếp riêng": người Huế giữ lối thanh nhã, trầm tĩnh; người Quảng Trị mộc mạc, chân chất; người Quảng Bình thẳng thắn, mạnh mẽ. Việc gộp hành chính không thể xóa ngay những "ranh giới văn hóa" ấy.
Từ đó, ta thấy rõ: sáp nhập địa giới không đồng nghĩa với sáp nhập văn hóa.
3. Những biểu hiện văn hóa trong thời kỳ sáp nhập
3.1. Sự giao thoa và dung hợp
Dẫu vậy, các giai đoạn sáp nhập vẫn mang lại những cơ hội quý báu để giao lưu văn hóa.
Lễ hội được mở rộng quy mô, nghệ thuật dân gian lan tỏa giữa các vùng. Nhiều nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, cán bộ văn hóa được điều động qua lại giữa các tỉnh hợp nhất, góp phần tạo nên "vùng văn hóa mở".
Chẳng hạn, trong thời Bình Trị Thiên, đoàn nghệ thuật tổng hợp của tỉnh từng tổ chức những chuyến lưu diễn xuyên ba vùng, giúp người dân hiểu và trân trọng nét đặc trưng của nhau. Trong các hội diễn văn nghệ quần chúng, ta có thể thấy làn điệu hò khoan Quảng Bình vang lên giữa đất Huế, hay điệu hát ru Huế lan tới bờ sông Thạch Hãn.
3.2. Những khác biệt và va chạm
Tuy nhiên, sự giao thoa ấy không tránh khỏi những va chạm tâm lý vùng miền.
Một số người dân cảm thấy "mất đi" tên tỉnh cũ – vốn gắn liền với lịch sử, quê hương, danh xưng, và niềm tự hào. Tên mới – như "Bình Trị Thiên", "Hà Nam Ninh" – tuy thuận tiện cho quản lý, nhưng chưa kịp đi vào lòng người.
Không ít câu chuyện nhỏ nhưng thật: trong các tờ khai hộ tịch, nhiều người vẫn viết “quê quán: Quảng Trị” chứ không ghi “Bình Trị Thiên”. Trong các cuộc thi văn nghệ, có người vẫn giới thiệu “đến từ đất Quảng Nam” thay vì “tỉnh Quảng Nam–Đà Nẵng”. Những chi tiết ấy phản ánh sâu sắc cảm thức về quê hương – một dạng văn hóa tinh thần khó đo đếm nhưng vô cùng bền vững.
3.3. Hệ giá trị và tâm lý cộng đồng
Trong thời kỳ sáp nhập, người dân thường trải qua ba giai đoạn tâm lý:
Ngỡ ngàng – thích nghi: khi phải làm quen với cơ cấu mới, tên mới, thủ tục mới.
Giao thoa – thử thách: khi các giá trị, lối sống vùng miền gặp nhau.
Ổn định – nhận diện: khi cộng đồng dần tìm ra điểm chung để cùng tồn tại.
Điều quan trọng là trong mọi giai đoạn ấy, văn hóa địa phương luôn âm thầm giữ vai trò cân bằng. Chính những phong tục, tín ngưỡng, lễ hội, lối sống – đã giúp người dân không bị “vô danh” trong không gian hành chính mới.
4. Văn hóa bản sắc: Cái gốc không thể xóa
4.1. “Tỉnh mất, hồn quê còn”
Dù tên tỉnh có thay đổi, người dân vẫn giữ nguyên niềm tự hào về nơi chôn nhau cắt rốn.
Bản sắc không chỉ nằm ở danh xưng hành chính, mà trong ngôn ngữ, cách ăn, cách nói, lễ nghĩa, và ký ức cộng đồng.
Người Quảng vẫn nhớ câu hò “Ai về sông Thu”, người Huế vẫn giữ nếp “mời trầu” và “ăn nói nhẹ nhàng”, người Nghệ vẫn “giận thì giận mà thương thì thương”.
Sáp nhập chỉ có thể làm đa dạng hóa văn hóa, chứ không thể xóa bỏ nó. Trái lại, chính trong thử thách hòa nhập, bản sắc càng được củng cố mạnh hơn – như hạt muối trong nước mắm, tan ra nhưng làm cho cả vùng thêm đậm đà.
4.2. Nguy cơ đồng nhất hóa và sự cảnh báo
Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu văn hóa cảnh báo rằng nếu chính sách hành chính, truyền thông và giáo dục không tinh tế, quá trình sáp nhập có thể dẫn tới sự đồng nhất hóa cưỡng bức.
Ví dụ: trong một số giai đoạn, các phương tiện thông tin đại chúng chỉ nhấn mạnh tên tỉnh mới mà không tôn vinh giá trị vùng cũ, khiến thế hệ trẻ dần quên đi lịch sử địa phương.
Đó là lý do vì sao, trong các chương trình giáo dục văn hóa địa phương gần đây, Bộ Giáo dục đã yêu cầu mỗi tỉnh, mỗi thành đều phải có phần riêng – để học sinh hiểu rõ “quê mình là ai” trước khi học “tổ quốc là gì”.
5. Vai trò của văn hóa trong tái thiết hành chính hiện đại
5.1. Sau tái tách – Bản sắc được khôi phục
Sau năm 1989, hầu hết các tỉnh sáp nhập đã được tách trở lại.
Điều thú vị là, văn hóa phục hồi nhanh hơn hành chính.
Chỉ trong thời gian ngắn, các lễ hội truyền thống, câu lạc bộ văn hóa, báo chí địa phương… đều lấy lại tên cũ.
Người dân hân hoan khi được “trở về tên gọi quê mình”. Nhưng quan trọng hơn, họ mang theo kinh nghiệm quý báu về giao lưu vùng miền trong thời sáp nhập, nên đời sống văn hóa sau này càng phong phú và cởi mở.
5.2. Bài học cho thời kỳ đô thị hóa và hợp nhất mới
Ngày nay, quá trình mở rộng đô thị, sáp nhập xã, phường, thôn, bản đang diễn ra mạnh mẽ.
Nếu không khéo léo, ta có thể lặp lại “cú sốc văn hóa” của những năm 1976.
Do đó, bài học rút ra là:
Khi điều chỉnh địa giới, phải song hành với chính sách văn hóa cộng đồng;
Phải tổ chức đối thoại văn hóa vùng, khuyến khích người dân kể chuyện, lưu giữ ký ức;
Và quan trọng nhất: tôn trọng tên gọi, biểu tượng, phong tục của từng địa phương, dù nhỏ đến đâu.
Một xã sáp nhập không chỉ là một vùng đất nhập vào bản đồ – mà là một cộng đồng ký ức cần được trân trọng.
6. Văn hóa hợp nhất: Khi khác biệt trở thành nguồn lực
6.1. Sức mạnh của sự đa dạng
Từ góc nhìn hiện đại, ta có thể nói rằng mỗi lần sáp nhập là một “phép thử văn hóa”.
Nếu thành công, nó tạo ra sức mạnh tổng hợp của đa dạng – như dàn nhạc có nhiều nhạc cụ, mỗi vùng là một âm sắc riêng.
Huế – Quảng Trị – Quảng Bình, sau khi tách, vẫn giữ mối liên hệ văn hóa mạnh mẽ: cùng nói giọng miền Trung, cùng chung nền ca Huế, hò khoan, cùng chia sẻ ký ức chiến tranh và thiên tai.
Những sự kiện như Festival Huế, Ngày hội Văn hóa Quảng Bình – Quảng Trị – Thừa Thiên Huế, chính là kết quả tích cực của quá trình từng "sáp nhập rồi tách ra" ấy.
6.2. Nhận thức mới: Hòa nhập mà không hòa tan
Văn hóa học hiện đại nhấn mạnh: không có vùng văn hóa "cao hơn" hay "thấp hơn" – chỉ có vùng được hiểu biết và trân trọng hơn.
Trong thời kỳ toàn cầu hóa, bài học từ các đợt sáp nhập tỉnh, thành xưa cho thấy:
Hòa nhập không có nghĩa là mất mình.
Bản sắc không phải là cố chấp, mà là nền để đối thoại.
Nhờ đó, các nhà hoạch định chính sách hôm nay cần đặt văn hóa ở trung tâm của mọi quyết định hành chính – không phải là "phần mềm mềm mại" đi kèm, mà là nền tảng cứng giữ cho đất nước đa dạng mà thống nhất.
7. Kết luận
Các giai đoạn sáp nhập tỉnh, thành trong lịch sử Việt Nam là một chương đặc biệt – nơi ta thấy rõ mối quan hệ giữa nhà nước và bản sắc, giữa địa giới và tâm lý cộng đồng.
Khi tỉnh mất đi, văn hóa vẫn còn; khi tên mới xuất hiện, ký ức cũ vẫn sống; và khi ranh giới bị xóa, tình người lại là ranh giới bền vững nhất.
Bài học ấy vẫn còn nguyên giá trị trong hôm nay – khi chúng ta bước vào thời kỳ đô thị hóa, hợp nhất hành chính, toàn cầu hóa văn hóa.
Giữ được bản sắc trong biến động chính là cách tốt nhất để bước vào tương lai mà không đánh mất mình.
Và có lẽ, như một nhà nghiên cứu từng nói:
"Một dân tộc mạnh không phải vì lãnh thổ rộng, mà vì biết giữ cái hồn của từng mảnh đất trong lòng tổ quốc."
