- Này Bob, ông ấy không nói như thế.
Shaplen đáp:
- Nhưng đó mới là ý ông ấy muốn nói Lou ạ. Đó mới thực sự là điều của ông ấy muốn nói.
Lou Conein kết luận rằng sở dĩ có điều này là vì Shaplen đã tốc ký rất nhiều đoạn mà ông Trí Quang đã nói, sau đó, Shaplen đến gặp Phạm Xuân Ẩn và Vương ở tiệm cà phê Givral. Khi được Shaplen chìa cho xem bản tốc ký, hai người liền nói rằng ông ấy nói vậy, nhưng nghĩa thực sự của câu nói đó là thế này… ý của ông ấy là thế này… Vậy là Bob Shaplen cứ thế viết theo ý của họ".
Lou Conein tin rằng kiểu gây ảnh hưởng như vậy cũng tác động đến sự phân tích của Shaplen về tình hình chính trị nội bộ ở miền Nam Việt Nam và những ý nghĩa của nó. Sau khi đọc những bài phân tích của Bob Shaplen trên báo New Yorker, Lou Conein nói với Shaplen:
- Bob này, mình có các nguồn tin riêng và họ nói rằng sự việc diễn ra không như vậy.
Theo các ghi chép của Neil Sheehan, "Shaplen luôn luôn bảo với Conein rằng Conein nói không đúng vì Phạm Xuân Ẩn Và Vương đã nói như các nhà chức trách rồi".
Cả Lou Conein và Neil Sheehan đều cho rằng Phạm Xuân Ẩn là "một điệp viên hoàn hảo làm việc cho Việt Cộng, bởi vì ngoài một số chuyện khác thì Phạm Xuân Ẩn biết tất cả những gì mà Shaplen thu thập được từ nguồn Đại sứ quán Mỹ và chi nhánh CIA ở Sài Gòn. Thậm chí, Phạm Xuân Ẩn biết được cả những điều như phía Mỹ có ý định sẽ làm gì và người Mỹ đã xử lý tình huống đó như thế nào, ít nhất là khi các thông tin như vậy được chuyển tiếp đến Shaplen. Phạm Xuân Ẩn đã có một vỏ bọc hoàn hảo là trợ lý chính của Shaplen mỗi khi đến Sài Gòn và nhiều năm sau còn trở thành phóng viên người Việt Nam của Tạp chí Time nữa".
Đánh giá về Phạm Xuân Ẩn với tư cách là một nhà báo có lẽ được thể hiện rõ nhất trong đoạn mà nhà báo Neil Sheehan viết trong cuốn sách của ông với tựa đề "Sự nói dối hào nhoáng". Sheehan kể về lần ông đáp máy bay trực thăng của lính thuỷ đánh bộ bay tới một vùng căn cứ Việt Cộng ở Đồng Tháp Mười. Nhìn thấy có hoạt động của đối phương ở dưới đất, nên người lính giữ hoả lực ngồi bên cửa nổ súng. Lúc đó Sheehan nhìn thấy khoảng một chục người chạy xuyên qua bãi cỏ dại cao lút đầu. Những người này mặc giống như những du kích Việt Minh ngày trước mà Sheehan từng được thấy trong các bức ảnh chụp từ hồi chiến tranh của Pháp. Đồng phục màu xanh lá cây mũ tai bèo, mang vũ khí và một chiếc ba lô nhỏ đeo sau lưng. Nhưng những người đó không phải là Việt Minh, mà là lính chính qui Việt Cộng thuộc một tiểu đoàn quân chủ lực. Tuy nhiên, khi một đại uý Quân đội Việt Nam Cộng hoà vào trong làng để hỏi người dân ở đó về khoảng chục người du kích đã chạy biến đi đâu rồi, người ta cứ nói đi nói lại là từ Việt Minh. Neil Sheehan quay sang hỏi một phóng viên người Việt Nam làm việc cho một trong những hãng thông tấn nước ngoài đi cùng:
- Tại sao viên đại uý cứ gọi những du kích là Việt Minh? Tôi cứ nghĩ rằng chúng ta đang đuổi theo Việt Cộng chứ?
Nguồn tin không nói rõ tên (sau này tôi xác định được đó chính là Phạm Xuân Ẩn) đã giải thích rằng :
- Người Mỹ và người của chính phủ ở Sài Gòn gọi họ là Việt cộng, nhưng ở đây mọi người vẫn gọi họ là Việt Minh. Sheehan hỏi tại sao thì được người phóng viên Việt Nam nói: "Vì nhìn họ giống Việt Minh, họ hành động giống Việt Minh, và vì thế mà những người ở đây gọi họ là Việt Minh.
Phạm Xuân Ẩn thôi làm việc cho Reuters từ năm 1964, sau khi có chuyện bất bình với Nick Turner. Phóng viên Nick Turner viết:
"Cuối cùng, khi vai trò dưới vỏ bọc của Phạm Xuân Ẩn được phơi bày, thì nhiều người trong số các đồng nghiệp của tôi ngạc nhiên và đã viết rất nhiều về điều đó, nhưng tôi không hề ngạc nhiên. Tôi luôn có nhiều nghi ngờ và đã từng bảo với Phạm Xuân Ẩn như vậy. Nhưng tôi cũng nói tôi không quan tâm điều đó chừng nào Phạm Xuân Ẩn hoàn thành công việc của ông với Reuters. Tuy nhiên, tôi đã thận trọng không chia sẻ các thông tin nhạy cảm với ông ấy và rõ ràng là Phạm Xuân Ẩn đã nhận thấy điều này và cuối cùng thì ông ấy chuyển sang làm việc cho Văn phòng Tạp chí Time".
Sau này, khi tôi bảo Turner làm rõ quan điểm của ông, thì Nick Turner viết:
"Tôi chưa bao giờ ám chỉ cho Phạm Xuân Ẩn hiểu rằng tôi tin ông ấy là một sĩ quan tình báo Việt Cộng, chứ nói gì đến chuyện biết ông ấy là một sĩ quan tình báo cao cấp. Trên thực tế, tôi chưa bao giờ nghi ngờ ông ấy về điều đó. Tuy nhiên, sự cảm tình của Phạm Xuân Ẩn với Việt Cộng thì khá rõ, và đó là vấn đề mà tôi đã thảo luận với ông ấy, chứ không dặt thành vấn đề về chuyện đó. Đối với tôi, đó là điều tất nhiên và không nên chỉ trích đối với những loại người như Phạm Xuân Ẩn vì bề ngoài có thể hoá trang hoặc có vẻ triết lý, nhưng lại có cảm tình với Việt Cộng. Tôi đánh giá cao những lần được chuyện trò với Phạm Xuân Ẩn vì ông ấy giúp tôi hiểu được sự phức tạp của cái điều mà người ta vẫn gọi là chủ nghĩa dân tộc Việt Nam. Tôi nghi ngờ là vì sự cảm tình của Phạm Xuân Ẩn đối với Việt Cộng khá rõ, nên rất có thể ông ấy cung cấp các thông tin cho Việt Cộng, nhưng chỉ ở mức độ thấp, thông qua một điệp viên hoặc một hệ thống khác. Ngoài ra, cũng còn những lý do khác khiến tôi tin rằng điều này là rất dễ xảy ra. Tuy nhiên, tôi muốn nhắc lại rằng tôi không hề nghi ngờ gì về việc chính Phạm Xuân Ẩn là một phần quan trọng trong hoạt động tình bảo của họ".
Phạm Xuân Ẩn có cách giải thích khác về lý do tại sao ông không tiếp tục làm việc cho Reuters. Mở đầu câu chuyện này, Phạm Xuân Ẩn nói:
"Nick Turner chưa bao giờ nói với tôi một lời nào về việc nghi ngờ tôi là Việt Cộng. Tôi không cần ông ấy phải chia sẻ những thông tin nhạy cảm với tôi, bởi vì tôi có những nguồn tin còn tốt hơn ông ấy nhiều, tôi có thể cam đoan với giáo sư như vậy. Tôi rất lấy làm tiếc khi đọc được những điều mà ngày nay Nick Turner nói ra, bởi vì ông ấy biết rõ tôi đã bảo vệ ông ấy và Reuters để không bị rơi vào tình trạng cực kỳ bối rối. Ngày ấy, tôi là nguồn tin chính của ông ấy về tất cả mọi thứ. Nick Turner biết rất rõ điều này. Tôi rất tiếc phải nói rằng điều ông ấy nói là sai".
Phạm Xuân Ẩn nói với tôi rằng ông bỏ Reuters đúng vào ngày ông vừa đi lấy tin về vụ đảo chính hồi tháng 8/1964. Trong cuộc đảo chính này, thiếu tướng Nguyễn Khánh lật đổ thiếu tướng Dương Văn Minh để lên làm Quốc trưởng ở Nam Việt Nam. Nick Turner cần có thông tin này để viết bài, nhưng sự kiện tại phủ Tổng thống đã khiến Phạm Xuân Ẩn chậm trễ vài giờ. Khi vừa nhìn thấy Phạm Xuân Ẩn, Nick Turner quát:
- Ẩn, mày vừa ở chỗ quái nào về thế, tao đang chờ mày đấy.
Phạm Xuân Ẩn đáp lại:
- Tôi vừa đi lấy tin về vụ đảo chính ở phủ Tổng thống.
Phạm Xuân Ẩn kể rằng khi cuộc lời qua tiếng lại giữa ông và Nick Turner trở nên nóng hơn, Turner yêu cầu ông phải chuyển con chim nhỏ "hót véo von" ông vẫn để trên bàn làm việc đi chỗ khác.
- Tôi đã nói với ông ta rằng nếu chuyển con chim đó đi, thì tôi cũng đi luôn. Và ngay lúc đó, tôi đi thật. Thực sự tôi rất điên tiết nên ném các đồ bừa bãi trên bàn. Tôi xếp đồ đạc rồi đi thẳng không bao giờ trở lại với Reuters nữa. Nick Turner đã mất một nguồn tin quí giá và ông ta biết rõ điều đó. - Phạm Xuân Ẩn nói.
Còn đây là giải thích của Nick Turner:
"Liên quan đến việc Phạm Xuân Ẩn thôi làm việc ở Reuters, thực tế là thế này: Không phải ông Ẩn chỉ đi vắng vài giờ, mà là từ hai đến ba ngày và tôi biết rõ ông ấy không ra khỏi Sài Gòn. Khi ông ấy xuất hiện trở lại ở cơ quan có thể tôi đã nói một cách bỗ bã :
- Ẩn, mày vừa từ chỗ quái nào về thế?
Phạm Xuân Ẩn trả lời rằng :
- Tôi (ông ấy) đang làm việc với cô Beverley Deepe về một số việc lớn.
Nghe vậy, tôi liền chỉ ra cho ông ấy biết rằng ông được trả lương để làm việc cho Reuters. Phạm Xuân Ẩn đáp lại trả như thế chưa đủ. Phạm Xuân Ẩn nói như vậy là đúng. Tôi đã từng đề nghị Reuters nâng lương cho Phạm Xuân Ẩn vì những trợ lý người Việt Nam giỏi đang có nhu cầu rất nóng từ phía các phóng viên nước ngoài. Nhưng đề nghị của tôi đã bị từ chối. Tôi đành an ủi ông ấy bằng cách để cho các phóng viên đến thăm ngắn ngày ghé qua Văn phòng Reuters khai thác chất xám của ông ấy (về việc này tôi không hề phản đối), và một số trong các phóng viên này đã trả thù lao cho ông ấy theo nhiều cách khác nhau… Phạm Xuân Ẩn đã không chịu được lời khiển trách của tôi, nên ông ấy đóng gói đồ đạc rồi ra đi".
Phụ bổ : Những dòng của chính Nick Turner (Trưởng phân xã Reuters tại Sài Gòn thời kì 1962 – 2964)
1. Tôi đã không để ý những suy nghĩ trước đó của Zip Grant (phóng viên Zalin B. “Zip” Grant - ND) cho là Ẩn bị Reuters sa thải vì anh ấy thường xuyên biến mất không một lời giải thích. Mọi chuyện không hẳn như vậy. Tôi là sếp của Ẩn ở Reuters từ 1962 - 1964 và sự thật là anh ấy có đi đâu mất vài ngày theo một chu kỳ cố định mà không báo trước hay giải thích gì với tôi. Ẩn là nhân sự cực kỳ giá trị của hãng tin nên tôi đơn giản là chấp nhận thói quen không rõ ràng này. Nhưng dần dần tôi càng ngày càng bị thuyết phục, sau hàng loạt lý do liên tiếp, là sự biến mất kia không có cách giải thích nào khác là Ẩn đang có một nhiệm vụ nào đó với Việt Cộng.
Tôi rất cẩn thận khi thảo luận chuyện đó với Ẩn trong một cuộc họp không có ghi âm, tất nhiên anh ấy biết và giận. Tôi có nên cảnh báo những đồng nghiệp Mỹ khác, là những người thường tán dóc với Ẩn, không? Không. Tôi không có chứng cứ gì và không có cơ sở nào thực sự để nêu ra các nghi ngờ nhắm vào anh, vốn có thể sẽ khiến anh gặp rắc rối nghiêm trọng. Những nhân viên tình báo Mỹ, Anh và Úc đã hỏi tôi liệu Ẩn có “an toàn”. Dù thế nào, câu trả lời thành thật lúc đó là tôi thật sự không biết Ẩn có “an toàn” không nhưng trong thực tế tôi luôn mặc định rằng bất cứ người Việt Nam nào cũng có thể là một điệp viên của Việt Cộng.
Ẩn biết rằng tôi tin anh là một người có cảm tình với Việt Cộng vì chúng tôi đã từng nói chuyện với nhau và anh không xác nhận cũng không phủ định điều đó. Chúng tôi nói với nhau rất nhiều về nền chính trị Việt Nam, rồi nói về triết học chính trị (lĩnh vực mà anh ấy đọc nhiều)… Tôi nói với Ẩn tôi tôn trọng cảm tình chính trị của những phóng viên người Việt bởi đó không phải việc của tôi, chừng nào cảm tình đó không làm ảnh hưởng đến công việc chung ở Reuters. Qua các cuộc trò chuyện, tôi dần hiểu Ẩn nhiều hơn và biết khi nào anh thoải mái nói và khi nào anh cẩn trọng trò chuyện, và dần dần mọi thứ trở nên rõ ràng là Ẩn thực sự có cảm tình với Việt Cộng.
Nói chung Ẩn thích người Mỹ, nhưng không phải tất cả. Ẩn thích sự hài hước của người Mỹ, nể trọng những ai cởi mở và có thể phân tích, thảo luận các vấn đề dựa trên bản lĩnh trí tuệ của họ. Anh né tránh việc mình được gọi là “người theo chủ nghĩa dân tộc” hay “người yêu nước”, bởi những từ đó quá nặng ý nghĩa chính trị. Anh chỉ đơn giản nói:
- Tôi là người Việt Nam, hay Cuộc sống thực sự tốt hơn khi có hòa bình và nền độc lập thực sự.
2. Hãy trở lại câu hỏi tại sao tôi lại sa thải Ẩn?
Tôi đã xem rất nhiều bài viết giải thích việc này, nhưng sự thật là tôi KHÔNG sa thải Ẩn. Anh ấy tự nghỉ. Trong khoảng thời gian đặc biệt dày đặc biến động trong nền chính trị Sài Gòn vào năm 1964, Ẩn biến mất khỏi văn phòng trong 2 - 3 ngày khi tôi rất cần anh ta. Cuối cùng, khi Ẩn xuất hiện ở văn phòng, tôi đã nói:
- Cậu biến đi đâu thế, Ẩn?.
Anh nói anh đang viết một bài lớn với Beverley Deepe. Tôi bảo cậu được trả tiền để làm cho Reuters và anh nói:
- Đúng, nhưng trả chưa đủ.
Tôi thừa nhận việc này là sự thật (vì tôi đã không được Reuters đồng ý khi đề xuất tăng lương cho Ẩn) nên nói “tôi không để ý nếu anh làm với các phóng viên khác, nhưng ít ra anh cũng nên giữ liên lạc với tôi chứ”. Cả hai đều bực dọc và anh lại gần ngăn kéo bàn lấy hết đồ đi. Anh nói anh đi đây. Thực ra không có gì rõ ràng là liệu Ẩn sẽ đi luôn hay chỉ tạm thời. Đôi khi Ẩn có những khoảnh khắc quá cảm tính và sau đó anh lại hối tiếc. Nhưng một vài ngày sau đó, tôi nghe nói Ẩn đã đầu quân cho Newsweek.
( còn nữa)
Trái tim người lính/Nguồn: “ Điệp viên hoàn hảo” của Giáo sư Larry Berman
