Điều đó cho thấy sức hấp dẫn của nền văn hoá Việt Nam, nhưng cũng cho thấy đặc tính đa dạng và phức tạp của các biểu tượng chứa đựng trong nền văn hoá này. Vì vậy, để tìm hiểu các biểu tượng đó, chúng ta cần tiếp cận bằng nhiều góc nhìn khác nhau, từ học thuật hiện đại đến nghệ thuật đương đại…”
Tập 4. Trọn bộ (4 tập) sách của PGS.TS Đinh Hồng Hải
Các Vị Tổ
Các vị tổ là tập sách thứ 4 trong tuyển tập (trọn bộ 4 tập) sách của PGS.TS.Đinh Hồng Hải viết về Những biểu tượng đặc trưng trong văn hoa truyền thống Việt Nam. Và đây cũng là tập cuối cùng của bộ sách. Trong nội dung cuốn sách này tác giả đã tập hợp một số biẻu tượng đặc trưng như Tổ Tiên, Tổ Vương, Tổ Mẫu, và Vật Tổ/Totem. Đây cũng là những motif quan trọng trong văn hoá Việt Nam đã được giới học thuật khai thác từ nhiều khía cạnh khác nhau như Sử học, Văn học, Văn hoá học, Nghệ thuật học, Khảo cổ học…
Để có thêm góc nhìn khác về các vị tổ nói trên, PGS.TS Đinh Hồng Hải đã sử dụng một số hướng tiếp cận mới (như Nhân học nghệ thuật, Sinh thái học tộc người, Khu vực học…) bên cạnh ký hiệu học và biểu tượng luận được sử dụng xuyên suốt các nội dung của tập sách. Xa hơn tác giả cũng đặt góc nhìn tham chiếu từ các quan điểm lý thuyết mới ra đời trong thế kỷ XXI như Sáng tạo truyền thống, Dân tộc biểu tượng, Zomia… Những hướng tiếp cận mới đã giúp tập sách Các vị tổ này tránh được các tranh luận không cần thiết và tập trung vào vấn đề cốt lõi, đó chính là những biểu tượng đặc trưng trong văn hoá truyền thống Việt Nam.
PGS.TS Đinh Hồng Hải cho biết: “Từ các vị tổ trong quốc sử đến các biểu tượng vật tổ trong nền nghệ thuật đương đại, từ trống đồng Đông Sơn đến đồng hồ Speake – Marin là một sự kết nối xuyên thời gian thông qua các biểu tượng văn hoá. Điều đó cho thấy sức hấp dẫn của nền văn hoá Việt Nam, nhưng cũng cho thấy đặc tính đa dạng và phức tạp của các biểu tượng chứa đựng trong nền văn hoá này. Vì vậy, để tìm hiểu các biểu tượng đó, chúng ta cần tiếp cận bằng nhiều góc nhìn khác nhau, từ học thuật hiện đại đến nghệ thuật đương đại…”
Nội dung cuốn sách Các Vị Tổ
Sách được chia làm 4 phần chính, phần thứ nhất Tổ Tiên, phần này được PGS.TS Đinh Hồng Hải dành thời lượng là 96 trang (từ trang 11 đến trang 107). Các biểu tượng được đề cập trong phần thứ nhất của tập sách này là biểu tượng Tổ Tiên của các tộc người ở Việt Nam. Đặc biệt là người Việt/Kinh, một đề tài được nghiên cứu qua nhiều thế hệ với nhiều thành tựu nhưng cũng còn đó rất nhiều tranh luận. Nghiên cứu này của PGS.TS Đinh Hồng Hải đã đặt các biểu tượng đó trong vai trò những sản phẩm văn hoá đã được người Việt tạo tác qua nhiều thế hệ dưới góc nhìn sáng tạo truyền thống.
Ở một góc nhìn khác, dưới góc nhìn dân tộc biểu tượng luận, chúng ta có thể phân biệt tộc danh (ethnonym) Lạc Việt, vốn được coi như tổ tiên người Việt thành hai đối tượng: Tên được gọi (exonym) do người Hán sử dụng và tên tự gọi (autonym) của chính người Việt. Qua đó bóc tách các yếu tố Hán và Việt đan xen trong ngôn ngữ biểu tượng của tộc danh này. Từ đó lý giải sự ra đời và tồn tại của các biểu tượng tổ tiên khác như Quả bầu, Bọc trứng trong văn hoá Việt Nam (vốn được xem như nơi ra đời của tổ tiên của người Việt cũng như các tộc anh em thông qua các huyền thoại) để khám phá nhu cầu Tìm về cội nguồn của người Việt.
Phần thứ hai Tổ Vương,phần này PGS.TS Đinh Hồng Hải dành thời lượng là 54 trang (từ trang 108 đến trang 162). Ở biểu tượng này tác giả tập trung vào ba biểu tượng trọng tâm trong văn hoá truyền thống Việt Nam đó là Hùng Vương, Lạc Long Quân và Kinh Dương Vương. Đây là các vị tổ quan trọng, có tầm ảnh hưởng rộng lớn và sâu sắc đến đời sống văn hoá của người Việt trong nhiều thế kỷ qua. Xuyên suốt các tư liệu thành văn và bất thành văn có liên quan đến cac vị tổ này là khát vọng độc lập của người Việt trong lịch sử dựng nước và giữ nước.
Đó chinh là ước vọng của họ về một nền văn hiến lâu đời do tổ tiên để lại sánh ngang với Hán tộc cho dù đan lồng trong đó là quan niệm vô tôn Trung Hoa của tầng lớp trí thức Nho học thời Trung đại. Đặt các vị tổ trong vai trò Cái biểu đạt của cội nguồn dân tộc Việt, khảo cứu này sẽ xem xet quá trình lịch sử hoá huyền thoại đã diễn ra như thế nào. Từ đó sẽ tìm hiểu cái được biểu đạt thể hiện qua các huyền thoại lập quốc của người Việt được ghi lại trong các tư liệu thành văn.
Phần thứ ba Tổ Mẫu, phần này được PGS.TS Đinh Hồng Hải dành thời lượng là 81 trang (từ trang 163 đến trang 244). Không chỉ được thể hiện qua các biểu tượng tổ tiên hay các vị tổ có công lập quốc, các vị tổ trong văn hoá Việt Nam còn được thể hiện một cách hết sức sinh động với các biểu tượng Tổ Mẫunhư Thánh Mẫu Liễu Hạnh (Mẫu Liễu) Phật Mẫu Man Nương, Bà Đanh và đặc biệt là Quốc Mẫu Âu Cơ.
Các vị tổ mẫu trên tuy không đóng vai trò “lập quốc” như các vị Tổ Vương nói trên, nhưng lại có vị tri hết sức quan trọng trong đời sống văn hoá của người Việt. Xuyên suốt trong chiều dài lịch sử Việt Nam, biểu tượng người mẹluôn xuất hiện ở mọi lúc, mọi nơi, để rồi được két tinh lại trong văn hoá tín ngưỡng dân gian và dung hoà với tôn giáo Trung Hoa và Ấn Độ để trở thành các vị Tỗ Mẫu. Chính sự tôn thờ biểu tượng người mẹ đã được thần thánh hoá thành các bậc “Mẫu nghi thiên hạ”. Đây là một quá trình thiêng liêng hoá biểu tượng người mẹ bằng một thao tác đặc biệt: San định.
Sự hình thành các vị Tổ Mẫu gắn liền với đặc tính nguyên hợp trong văn hoá dân gian đã tạo nên tính hoà đồng tôn giáo và tín ngưỡng của người Việt. Tuy nhiên, đặc tính này cũng cho thấy một sự “dễ dãi” của người Việt trong việc tiếp nhận các thành tố tôn giáo và tín ngưỡng khác nhau.
Phần thứ tư: Vật Tổ/Totem, phần này được PGS.TS Đinh Hồng Hải dành thời lượng là 39 trang (từ trang 245 đến trang 284). Khác với các vị tổ nói ở ba phần trên, Vật Tổ hay Totem là một đối tượng hết sức đặc biệt, bởi rất nhiều người Việt tin rằng Vật Tổ/Totem gắn liền với tổ tiên của các tộc người ở Việt Nam. Tuy nhiên, trên thực tế thì Totem ở Việt Nam mới chỉ ra đời từ giữa thế kỷ XX nhưng đã ảnh hưởng sâu rộng đến quan niệm tổ tiên của người Việt.
Từ một sự nhầm lẫn thuật ngữ của học giả phương Tây đến hơn nữa thế kỷ đi tìm vật tổ ở Việt Nam đã cho ra đời vô số loại vật tổ khác nhau như rồng, chim Lạc, huơu, rắn, cá sấu, rau dớn, ngô đồng… mà cho đến nay vẫn đang tiếp tục tồn tại và phát triển.
Nhìn chung, qua tập sách này và trọn bộ 4 tập sách Những biểu tượng đặc trưng trong văn hoá truyền thống Việt Nam của PGS.TS Đinh Hồng Hải là một bộ sách mà tác giả đã dày công nghiên cứu. Bộ sách này rất có giá trị, và có thể làm tài liệu tham khảo cho các học giả trong và ngoài nước. Đóng góp này của tác giả rất đáng được ghi nhận.
