Lễ hội Khai hạ của người Mường Hoà Bình: Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia

Lễ hội Khai hạ nét đặc sắc riêng của dân tộc Mường ở Hòa Bình

Lễ hội Khai hạ gắn liền với nền sản xuất nông nghiệp lúa nước, mang nhiều dấu ấn của nền văn minh Việt cổ; là hoạt động văn hóa - tín ngưỡng không thể thiếu của đồng bào người Mường ở tỉnh Hòa Bình. Lễ hội mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ những người đã có công mở đất, lập mường và cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, những điều tốt đẹp đến với mọi nhà.

Tùy từng vùng Mường mà lễ hội được tổ chức vào các ngày và địa điểm thực hiện nghi trình, nghi thức có sự khác nhau.

Theo nghệ nhân Mo Mường Bùi Văn Lựng, xóm Mường Lầm, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, tỉnh Hoà Bình cho biết, “Đối với Lễ hội Khai hạ Mường Bi, huyện Tân Lạc, tỉnh Hoà Bình được tổ chức vào ngày mồng 7, 8 tháng giêng hàng năm (tức ngày 6, ngày 7 tháng tư theo lịch Mường Bi) tại miếu thờ xóm Lũy, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, nơi gắn liền với truyền thuyết về Quốc Mẫu Hoàng Bà và Tam vị Tản Viên Sơn Thánh”.

Đối với lễ hội Khai hạ Mường Vang được tổ chức vào ngày mồng 4 tháng Giêng tại miếu Áng Ka và tại mái đá làng Vành, xã Yên Phú, huyện Lạc Sơn vào ngày mồng 7 tháng Giêng.

Lễ hội Khai hạ Mường Thàng, xã Cao Phong tổ chức vào ngày mồng 5 - 6 tháng Giêng tại miếu Cả, xã Dũng Phong. Đối với phần lễ ở lễ hội Mường Động (Kim Bôi) tổ chức ngày mồng 3 tháng 5 âm lịch tại miếu Mường Chanh, xã Vĩnh Đồng. Mỗi địa điểm nơi diễn ra lễ hội đều gắn liền với lịch sử của các vị thần là người có công lập đất, lập mường.

Lễ hội Khai hạ được tổ chức với nhiều nghi trình, nghi thức độc đáo tạo nên nét riêng. Đây là lễ hội có quy mô lớn trong vùng, với nhiều thành phần tham gia ở cả phần lễ và phần hội. Vì vậy công tác chuẩn bị cho lễ hội Khai hạ đều có sự phân công, cắt cử mọi việc rất cụ thể, chi tiết tới từng bộ phận, từng thành viên tham gia để khi thực hiện công việc được thuận lợi, suôn sẻ. Ngay từ những ngày cuối năm âm lịch, Ban Tổ chức lễ hội Khai hạ đã họp bàn phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên, từng công việc từ dọn dẹp vệ sinh địa điểm diễn ra phần lễ, địa điểm diễn ra phần hội, vệ sinh kiệu rước, chuẩn bị trang phục, tập luyện đội văn nghệ, đội chiêng và tìm chọn lực lượng tham gia rước kiệu.

Nghệ nhân Mo Mường Bùi Văn Lựng, xóm Mường Lầm, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, tỉnh Hoà Bình cho biết thêm, “Lễ hội Khai hạ được chia làm hai phần gồm phần lễ và phần hội; trong đó phần lễ là hoạt động thờ cúng Thành Hoàng với các nghi trình, nghi thức ở mỗi vùng Mường có sự khác nhau. Xưa kia thì ở cả 4 Mường lớn và một số huyện khác đều có nghi thức rước kiệu hoặc cúng tại mó nước và xin rước nước; cúng tại ruộng xin rước mạ hoặc cúng tại ruộng để xin làm lễ cày, bừa đầu tiên… nhưng ngày nay do nhiều nguyên nhân nên phần rước kiệu chỉ còn ở lễ hội ở Mường Bi và Mường Thàng; cúng tại ruộng để xin làm lễ cày, bừa đầu tiên chỉ còn diễn ra tại huyện Tân Lạc và huyện Lạc Sơn”.

“Phần hội là các hoạt động vui chơi, thi các trò chơi dân gian, biểu diễn các hình thức nghệ thuật dân gian. Được tổ chức ngay sau khi kết thúc phần lễ chức với các trò chơi dân gian như: Hội đánh Chiêng, hội ném còn, thi bắn nỏ, giã gạo, đánh cù, đánh mảng, kéo co, thi hát đối, hát sắc bùa hay còn gọi là "séc púa", thi các mâm cơm, trình diễn trang phục, thi người đẹp xứ Mường và phần thi đấu các môn thể thao”. Nghệ nhân Mo Mường Bùi Văn Lựng chia sẻ.

Năm 2024, thực hiện chủ trương của Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tiếp tục được tổ chức quy mô cấp tỉnh tại xóm Lũy Ải, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc. Lễ hội diễn ra trong 3 ngày, từ 15 - 17/2 (tức ngày mùng 6, 7, 8 tháng Giêng năm Giáp Thìn). Trong ngày 6, 7 tháng Giêng, thời tiết nắng ấm, đông đảo người dân vùng Mường Bi và các vùng Mường trong tỉnh tụ hội về sân vận động xã Phong Phú theo dõi thi đấu các môn thể thao bắn nỏ, kéo co, đẩy gậy. Các xã, thị trấn tổ chức trại văn hoá của địa phương. Đây cũng là một trong những điểm nhấn mới của lễ hội Khai hạ năm nay, các xã, thị trấn dựng trại theo mô hình nhà sàn, nhà nổi mang đặc trưng của địa phương, đồng thời trang trí, trưng bày các vật dụng, đồ thủ công mỹ nghệ tái hiện một cách sinh động không gian văn hóa nhà sàn Mường. Ngày mùng 8 tháng Giêng, thời tiết nắng đẹp thuận lợi cho tổ chức các hoạt động chính của lễ khai mạc với phần lễ và phần hội. Phần lễ thực hiện nghi lễ cúng thổ công, thổ địa, Thành Hoàng, rước kiệu Quốc Mẫu Hoàng Bà cùng chương trình nghệ thuật đặc sắc chào mừng và màn trình tấu chiêng Mường của 500 nghệ nhân âm vang khắp núi rừng Mường Bi, thôi thúc đông đảo nhân dân và du khách tham gia trẩy hội.

Lễ hội là hoạt động văn hóa tín ngưỡng mang tính cộng đồng, gắn với truyền thuyết Quốc Mẫu Hoàng Bà, thân mẫu của Đức Thánh Tản, người đã chỉ dạy cho con dân Mường Bi cách làm ruộng, cách ăn, cách ở; Tản viên Sơn Thánh, con rể của Vua Hùng Vương thứ 18, người có công giúp Vua chống giặc ngoại xâm, mang lại sự bình yên cho nhân dân; Ải Lý, Ải Lo, hai vị thần đã dạy con dân Mường Bi cách đào mương dẫn nước làm nông nghiệp... Trải qua hơn 20 năm phục dựng và duy trì tổ chức, lễ hội góp phần quảng bá tiềm năng, thế mạnh về du lịch của địa phương đến với đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh.

Với những giá trị độc đáo, Lễ hội Khai hạ đã góp phần hun đúc tâm hồn, tình cảm và ý chí, khát vọng vươn lên, xây đắp cuộc sống ấm no, hạnh phúc của đồng bào Mường.

Phát huy và bảo tồn được giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trên địa bàn huyện Tân Lạc

Lễ hội có lịch sử lâu đời là nơi kết tinh, hội tụ nhiều di sản văn hoá, lịch sử. Trải qua các thế hệ, tuy có những lúc thăng, trầm nhưng đến nay, lễ hội đã được cộng đồng dân tộc Mường khôi phục ở nhiều địa phương trên địa bàn tỉnh. Lễ hội đã phản ánh nhiều khía cạnh lịch sử của các vùng Mường lớn xưa ở Hòa Bình. Qua lễ hội và những di tích gắn với lễ hội, người ta có thể tìm hiểu được một phần quan trọng của lịch sử địa phương trong tập quán, phong tục của người Mường với những nghi trình, nghi thức đã có từ lâu đời. Có thể khẳng định, Lễ hội Khai Hạ dân tộc Mường chứa đựng trong đó nhiều giá trị di sản văn hóa có giá trị.

Bà Bùi Thị Tiệp - Phó Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Tân Lạc cho biết, “Năm 2022, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với "Tri thức dân gian Tri thức Lịch Đoi (Lịch tre) của người Mường" tỉnh Hòa Bình và Lễ hội truyền thống "Lễ hội Khai hạ của người Mường" huyện Tân Lạc, huyện Lạc Sơn, huyện Cao Phong, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình”.

Tại các quyết định này, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch giao Chủ tịch UBND các tỉnh nơi có di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục, trong phạm vi nhiệm vụ và quyền hạn của mình, thực hiện việc quản lý nhà nước theo quy định của pháp luật về di sản văn hóa.

Năm 2023, Ủy ban nhân dân tỉnh quyết định đưa Lễ hội Khai hạ trở thành Lễ hội cấp tỉnh và công bố 02 quyết định trên trong Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình năm 2023 tại huyện Tân Lạc; huyện chú trọng làm tốt công tác truyền thông nên đã góp phần quảng bá di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và thu hút đông đảo người dân và du khách thập phương biết đến và trải nghiệm.

Theo bà Bùi Thị Tiệp - Phó Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Tân Lạc chia sẻ, “với nhiệm vụ quản lý nhà nước về di sản văn hóa, huyện Tân Lạc đã làm tốt nhiệm vụ và quyền hạn được giao đảm bảo theo quy định.

Đối với nhiệm vụ bảo tồn và phát huy Lễ hội truyền thống: "Lễ hội Khai hạ của người Mường", Từ năm 2002 đến nay huyện đã 21 lần tổ chức Lễ hội (02 năm Covid huyện chỉ duy trì phần Lễ tại Miếu thờ xóm Lũy Ải). Trong quá trình tổ chức, huyện luôn nhận được sự quan tâm, cho chủ trương kịp thời của Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Huyện ủy nên quá trình chuẩn bị, triển khai các nội dung phục vụ cho Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường được chu đáo, diễn ra thành công tốt đẹp. Công tác truyền thông đúng định hướng và đạt hiệu quả cao; nội dung trang trí khách tiết đảm bảo đúng bản sắc văn hóa dân tộc; các hoạt động tại Lễ hội được chú trọng, đón tiếp đại biểu chu đáo, vệ sinh môi trường được xử lý triệt để, an ninh, trật tự được đảm bảo, an toàn vệ sinh thực phẩm được kiểm soát. Đồng thời có sự vào cuộc nhiệt tình, tâm huyết của các cấp ủy, chính quyền các xã, thị trấn đã tạo nên những sản phẩm văn hóa, du lịch đậm đà bản sắc dân tộc, là hoạt động thiết thực thực hiện Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá dân tộc Mường và “Nền văn hoá Hoà Bình” giai đoạn 2023-2030”, góp phần thực hiện thắng lợi Nghị quyết số 33- NQ/TW ngày 09/6/2014 Hội nghị lần thứ 9, Ban chấp hành Trung ương Đảng (khoá XI) về “Xây dựng và phát triển văn hoá con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”.

Việc duy trì công tác tổ chức Lễ hội hàng năm với sự đa dạng các hoạt động đậm đà bản sắc dân tộc tại phần Hội đã góp phần thúc đẩy phong trào văn hóa, văn nghệ và thể dục thể thao cơ sở, thực hiện có hiệu quả hơn phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và Cuộc vận động “Toàn dân rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại” ở các địa phương. Là cơ hội quảng bá nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình nói chung, huyện Tân Lạc nói riêng tới bạn bè, các địa phương trong nước và quốc tế. Phát huy và bảo tồn được giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trên địa bàn huyện. Góp phần nâng cao vị thế của tỉnh Hòa Bình trong thời kỳ mới, Lễ hội đã góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Đáp ứng và từng bước nâng cao nhu cầu về đời sống văn hóa tinh thần cho nhân dân.

“Trải qua quá trình phát triển và những thăng trầm của lịch sử, Lễ hội Khai hạ đã in sâu vào đời sống văn hóa, tinh thần của cộng đồng người Mường Hòa Bình. Cho đến nay, người dân vẫn bảo tồn, lưu giữ nhiều giá trị truyền thống, là nơi kết tinh, hội tụ những di sản văn hóa, lịch sử, thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách mỗi mùa lễ hội. Việc Lễ hội Khai hạ của người Mường được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, được tỉnh quyết định là lễ hội truyền thống hàng năm của tỉnh đã đáp ứng lòng mong mỏi của nhân dân các dân tộc trong tỉnh, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, để văn hóa thực sự là mạch nguồn, là động lực cho sự phát triển bền vững của tỉnh. Đây cũng là hoạt động thiết thực triển khai Đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền "Văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023 - 2030 trên địa bàn tỉnh Hòa Bình”. Bà Bùi Thị Tiệp khẳng định.

Lễ xuống đồng của người Mường là một nét đẹp văn hóa độc đáo cần được bảo tồn và phát huy. Lễ hội góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân và là một điểm nhấn du lịch hấp dẫn của tỉnh Hòa Bình.